Mundarija: Kirish I. Bob. Bolalarda ekologik tarbiyani shakllantirish

2.4. Ekologik tarbiya - tarbiya nazariyasining yangi shakli
O’zbekiston Respublikasida ekologik ta’lim va tarbiyani rivojlantirish soxasida ma’lum tadbirlar o’tqazilmoqda. Mamlakatimizda ekologik ta’lim-tarbiyani amalga oshirishning uzluksiz konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Lekin bu borada kamchiliklar hali ko’p. Jumladan O’zbekiston respublikasining “Tabiatni muxofaza qilish to’g’risidagi” qonunida ushbu masalaga kam o’rin berilgan. Ekologik axborot tizimi yaxshi shakillanmagan. Bu muammolar yaqin yillar ichida ijobiy hal qilinishi lozim.
XXI asr-ekologiya asri bo’lishi shubhasizdir. Xar bir inson ona sayyoramiz tabiatni ziyon yetkazmasdan o’zgartirishi, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va yashash muhitini saqlashdek muqaddas ishga o’zining munosib hissasini qo’shishi lozimdir.
XX asr oxirida insoniyatning biosferadagi jarayonlarga ta'siri o'zining yuqori bosqichiga yetdi. Hozirgi avlod mahalliy va ma'naviy ekologik inqiroz vaziyatlari kuzatilmoqda. Bunday murrakab davrda ekologiyaning ilmiy-nazariy, amaliy, talimiy madaniy va axboriy ahamiyatlari tobora ortib bormoqda. Atrof muhit holatini to'g'ri baholash, zarur tadbirlarning o'z vaqtida o'tkazilishini ta'minlash ekologik bilimlarning rivojlanganlik darajasi bilan bevosit bog"liqdir.
Ekologik muammolarning ilmiy, iqtisodiy, texnik, gigiyenik, yuridik, estetik, pedagogik kabi yo'nalishlari mavjud. Bu yo'nalishlar ichida pedagogik yo'nalish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ekologik muammolar inson faoliyati natijasida kelib chiqadi. Pedagogik yo'nalishda ekologik ta'lim va tarbiya berish ko'zda tutiladi. Ekologik ta'lim deganda o'quvchilarga berilishi lozim bo'lgan tabiat bilan inson orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi. Ekologik tarbiya esa insonning atrof-muhitga nisbatan munosabatini tarbiyalashdir. Ekologik ta'lim-tarbiya umumiy ta'lim-tarbiyaning yangi shakli va tarkibiy qismi bo'lib, maktabda barcha fanlarni o'qitishda amalga oshirilishi ko'zda tutiladi. Ekologik ta'lim-tarbiyadan bosh maqsad ham yosh avlodga atrof-muhit va uning muammolariga ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. Ekologik tarbiyalash jarayonida yoshlarni yashab turgan tabia-timiz boyliklarini tejab-tergashga, uni muhofaza qilishga o'rgata boriladi. Atoqli pedagog V. A. Suxomlinskiy «Bolalarga jonim fido» asarida «Men bolalar «Alifbe»ni ochib, birinchi so'zini g'ijjalab o'qishlariga qadar awal dunyodagi eng ajoyib kitob-tabiat kitobini mutolaa etishlarini istardim» deb ta'kidlaganidek, bu boradagi barcha ishlarni bolaning kichikligidanoq boshlash maqsadga muvofiqdir. Ekologik tarbiyada o'quvchilarni o'z maktabini; yashaydigan muhiti-shahar va qishloq ko'chalarini ko'kalamzorlashtirish, mevali va manzarali daraxt ko'chatlari ekish, xiyobonlarni, suv havzalarini ozoda saqlash, uy hayvonlariga qarash kabi ishlarda kuchi yetgancha qatnashishga jalb etish katta ahamiyatga ega. Ekologik savodxonlik va madaniyat, awalo, oiladan boshlanadi. Ekologik duyonqarashni shakllantirishning negizi oiladagi tarbiyaga bevosita bog'liqdir. Agar bu masala oilada to'g'ri yoiga qo'yilmagan bo'lsa, uni maktablarda, keyingi ta'lim bosqichlarida hamda mehnat jarayonlarida qaror toptirish qiyin bo'ladi. Ajdodlarimiz bola tarbiyasi masalasiga alohida e'tibor bilan qaraganlar va bu borada ibratli an'analarni vujudga keltirganlar. Bolalar go'daklik chog'laridanoq axloqiy va mehnat tarbiyasini oilada boshlaganlar. Ularda mehnatga muhabbat, atrof-muhitga hurmat, obodonchilik va ko'kalamzorlashtirish hissi sabot bilan singdirilgan. Masalan, atrofni ifloslantirmaslik uchun axlatlarni alohida chuqurchalarga tashlash; hojatxonalarni ariq, soy, buloq suvlaridan uzoqroq joyda kovlash; yong'in chiqmasligi chorasini ko'rish; turli ehtiyojlar uchun yashnab turgan daraxtda emas, balki kurib qolganlaridan foydalanish; nihollarni sindirib, payxon qilmaslik; qushlarning uyasini buzmaslik kabi xatti-harakatlar shakllantirilgan. Oila davrasida farzandlarga «Suvga tufiama, uini iflos qilma, chunki barcha joniyorlar uni ichib bahra oladi», «Gullab turgan mevali daraxtning shoxini sindirma, u meva beradi, uni o'zing iste'mol qilasan», «Pishib yetilmagan uzumni uzma, agar uzsang katta gunoh ish bo'ladi. Chunki unda ahli mo'minning nasibasi bor» — deb pandu-nasihatlar qilganlar. Islomdan avval zardushtiylik dinida tabiatni, xususan, suvnl iflos yoki isrof qilgan kishi 400 darra kaltaklangan. Suvga hurmat islom dinimizda ham saqlanib qolgan. Mana shu hurmat ta'sirida xalqda ko'plab maqollar, rivoyatlar, ibratli hikoyatlar, ertaklar vujudga kelgan. Ekologik ta'lim va tarbiyalash tizimi bolalar bog'chalarida, umumiy ta'lim maktablarida, keyingi ta'lim bosqichlarida hamda mehnat jamoalarida davom ettiriladi. Bu o'rinda hayotiy misollar orqali hozirgi paytda oilalarda ekologik savodxonlikning pastliligi uqtiriladi. Masalan, hozir ko'plab odamlar mollarini ekinzorlarda, bog'larda xatto mevali va manzarali daraxtlarga bog'lab boqish-moqda. Axir o'tmishda xalqimiz qaramog'idagi hayvonlarni duch kelgan yerda emas, alohida ajratib qo'yilgan yaylovlarda o'tlatgan. Ma'lumki, inson aqli uning umumiy rivojlanishning dastlabki 3-4 yilida 50 foizni, 4-8 yilida 30 foizini, 8-17 yilida esa 20 foizni tashkil qiladi. Shuni hisobga olib, ekologik ta'lim-tarbiyani; asosan, bog'cha va maktablarda amalga oshirish zarur. Bog'cha bolalarida avval ekologik ta'lim tushunchalari shakllan-tiriladi. 1-5 sinflarda esa, asosan, tabiatshunoslik darslarida o'quv-chilarga ekologik ta'lim-tarbiya beriladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan qүyidagi yүnalishda ish olib borish maqsadga muvofiq bo'ladi: 1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tabiat olami, undagi voqea-hodisalar үrtasidagi bog'liqlik to'g'risida aniq bilimlar berish. 2. Bolalarda tabiat, uni asrab-avaylash, uni boyitishga oid faoliyatni shakllantirish. 3. Bolalarni davlatimizning tabiatni qүriqlash, uni asrab-avaylash bo'yicha olib borilayotgan ishlari bilan tanishtirib borish. Buni maktabgacha tarbiya muassasalari xodimlari, ota-onalar va jamoatchilik o'zaro hamkorlikda izchillik bilan ta'lim-tarbiyaviy ishlar orqali amalga oshirib borishi zarur.
Tabiat insonlarning moddiy va ma’naviy talablarini qondiruvchi manbadir. Tabiat – bu butun moddiy borliqdir. Tabiat va jamiyatning bir-biri bilan chambarchas bog’langan yaxlit borliqning ikki bo’lagini tashkil etadi.
Tabiat va jamiyatning umumiy belgilari bilan bir qatorda o’ziga xos tomonlari ham bor. Butun ijtimoiy hayot, ishlab chiqarish, inson va uning ongi tabiat qonunlariga bo’ysunadilar. Bu borada jamiyat tabiatning bir qismi, uning sotsial mohiyatini aks ettiradi. Jamiyat va tabiat turli yo’nalishlarda doim muloqatda bo’ladi. Tabiiy muhitsiz jamiyat yashay olmaydi. Hayot insonni tabiat bilan bog’laydi. Insonning yashashi uchun zarur bo’lgan barcha narsalar –ozuqa , kiyim, qurilish materiallari va boshqalar tabiatdan olinadi.Jamiyatda foydalaniladigan barcha narsalar ikki element: tabiat mahsuloti va mehnat natijasida hosil bo’ladi.
XVIII-XIX asrlarda sanoat taraqqiyoti tufayli ko’plab tabiiy zaxiralar: Yer osti boyliklari, qishloq xo’jalik yerlari baliq zaxiralari, suv va quruqlik hayvonlari, o’simlik dunyosida kengroq foydalanila boshladi. Janubiy va Shimoliy Amerika hamda Afrika materiklari atrofidagi orollarini mustamlaka qilish tezlashdi. Sharqiy slavyanlar Sibirga kelib joylashdilar va Tinch okeaniga qirg’oqlariga yetib bordilar.
Xulosa
. Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash kerakki, bolalarni rivojlantiruvchi markazlarda faoliyat yuritishlari ularni maktab ta’limiga tayyorlashda har tomonlama yetuk aqliy va jismoniy barkamol bo’lib uyg’ayishlarig, ularni Ona Vatanlariga sodiq bo’lib shakllanishlari uchun zaminyaratadi, ularning kasb-hunarga bo’lgan qiziqishlarini orttiradi.
Hozirgi kunda ta’lim tizimiga berilayotga e’tibor natijasida Maktabgacha ta’lim tizimi ham bosqichma-bosqich rivojlanib bormoqda. Ta’lim sohasiga zamonaviy texnologiyalarning kirib kelishi bolalarning bilim olish jarayonini yanada oson va qiziqarli bo‘lishini, o‘zlashtirish darajasini oshishini ta’minlamoqda. Prezidentimizning “Maktabgacha ta’lim yo‘nalishini tizimli rivojlantirish bo‘yicha aniq davlat dasturlari qabul qilinadi, bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish darajasi 2 barobarga oshirilib 100 foyizga yetkaziladi” 1 -deb aytgan so‘zlari bu qaratilayotgan e’tiborning yaqqol isbotidir. Bugungi kunda insoniyatni xavf ostida qoldirayotgan hodisalardan biri ekologik vaziyat hisoblanib, jamiyatning katta tashvish uyg‘otmoqda. Insonning tabiiy boyliklardan haddan tashqari oshiqcha foydalanishi oqibatida, o‘rmonlar siyraklashib, o‘simlik va hayvonlar turlari kamayishi, foydali qazilma boyliklari tugab borayotganligi, shuningdek, suv havzalari va atmosfera havosining ifloslanishi natijasida sayyoramizning qiyofasi o‘zgarib bormoqda. Bularning barcha insonlarning tabiiy boyliklardan oqilona foydalanmasliki oqibati hisoblanadi.Shuning uchun ham ekologik tarbiya berishni maktabgacha yosh davridan boshlash lozim. Ekologik bilim - bu tirik tabiatning tuzilishi, rivojlanishi, o‘zgarishi, yer yuzidagi tirik jonzotlarning holati, ularning birbirlariva atrof-muhit o‘rtasida bo‘lib turadiganmunosabatlarni, tabiiy boyliklarning son va sifatini, hajmini, xillarini hamda ularni saqlash va tejamkorlik bilan foydalanish yo‘llarini o‘zlashtirishdan iboratdir. Bolalarga ekolgik ta’lim va tarbiya berish ularni ilk marotaba tabiatga qadam qo‘ygan vaqtdan boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli, oqilona ravishda foydalanishga, xalqimizning tabiatga hurmat va e'tibor bilan qaraydigan urf-odatlarini tarbiyalash, tabiiy boyliklarni ko‘paytirish va ulardan to‘g‘ri foydalanish, bog‘-urog‘lar, gulzorlar tashkil qilishga, daraxtlarni, o‘simlik va hayvonlarni asrashga, ularga ozor bermaslikka o‘rgatish, bolalarning qalbida tabiatga, uni asrashga nisbatan yaxshi xislatlar uyg‘otishdan iboratdir. Ekologik tarbiyaning bosh maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalarda atrofmuhit va uning muammolari haqida ongli munosabatn ihamda ular bo‘yicha optimal yechimlar toppish to‘g‘risidagi bilim, ko‘nikmava malakalarni shakllantirishdan iborat.
Xulosa qilib aytganda ekologiya uslubiyoti vazifalarini 3 guruhga ajratish mumkin;
1. Ekologiya o`qitish uslubiyoti o`quvchiga ekologiyadan qanday bilimlar berishni aniqlash uchun asosiy va fakultativ kurslarda beriladidan bilim va hosil qilinadigan ko`nikma, malakalarni shakllantirish;
2. Ta’lim uzaytirish shakllarini aniqlash. Har bir shaklga oid usul, o`quv jihozlari, sinfdan tashqari ishlarni aniqlash;
3. O`quvchilarning o`quv metallarini o`zlashtirish, ularni tarbiyalanishi ta’lim jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish.
Inson voqelikni bilim jarayonida narsalarni bir-biri bilan qiyoslaydi, ularni taqqoslaydi, o`xshashligi va farqlarni aniqlaydi. Tahlil va sintez yo`li bilan narsa va hodisalarning mohiyatini ochadi, fikran ularning belgilarini ajratadi va umulashtiradi. Natijada odatda voqelikdagi narsa va hodisalar to`g`risida tushuncha hosil bo`ladi.