Mundarija: Kirish. I bob. Maktabgacha ta’limda metodika fanlarini o‘qitish texnologiyasifanining predmet1 va vazifalari I. I

Xulosa.
Maktabgacha ta’limda metodika fanlarini o‘qitish texnologiyasiga zamonaviy yondoshuvlar Ma’lumki, davlat va jamiyat rivojining har bir bosqichi shaxs, jamiyat va davlatning ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ma’naviy-ma’rifiy va madaniy ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda didaktikaning tarixiy va mantiqiy birlikning metodologik prinsipiga muvofiq ta’lim tizimi oldiga muayyan davlat va ijtimoiy buyurtmalami qo'yadi. Ta’lim jarayonini rejalashtirish professor-o‘qituvchilar faoliyatining asosiy jihatlaridan bin bo‘lib hisoblanadi. Bunda amalga oshiriladigan chora-tadbirlar vakuum ostida emas, balki ta’lim muassasining sharoitidan kelib chiqqan holda bajariladi. Professor-o‘qituvchi 1 ardan albatta ular faoliyat ko‘rsatadigan ta’lim muassasasi madaniyatini, tashkilotning maqsadini va dunyoqarashini, intilishini, qadriyatlarini va xarakterini tushunishi kutiladi. Muassasaning madaniyati va qadriyatlari albatta o'quv dasturiga ta’sir ko'rsatadi. Xorijdagi oliy ta’lim muassasalarining ko'pchiligi o‘zlarining vazifalarini bajarishda talabalarga muassasa maqsadlari va bitiruvchi o‘ziga xos xislatiari to‘g‘risida fikrini berib boradi. Mazmunan bu umumiy tushunchalarda mazkur universitetda tahsil berilayotgan kurslar va dasturlar bo‘yicha talabaga kutilayotgan natijalami beradi. Ushbu muassasa talablari albatta maxsus fanlar va fanlararo o‘quv dasturlarida aks ettirilgan va belgilangan bo'lishi lozim. Masalan, Oklend universitetida yaxshi hujjatlashtirilgan bitiruvchi profili mavjud bo‘lib, unda qo yidagilar ko'rsatiladi: Oklend universitetida bakalavr yo'nalishida tahsil olib bitirgan talaba yuqori darajadagi bilimlami egallab, ham mutaxassis bilimlariga, ham umumiy intellektual ko nikmalarga va hayotiy tajribaga ega bo‘ladi, va bu uning ishga joylashuvida, fuqarolik burchlarini bajarishda, shuningdek davomiy ta’lim olish va malakasini oshirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bitiruvchi profili talabaning tahsil olishida ham muassasa va ham dastur darajasidagi olinishi kutilayotgan natijalami yaqqol ifodalab beradi. Shu sababli profil maxsus fanlarga asoslangan natijalar tavsiflari va o‘quv dasturlarini ishlab chiqish uchun yo‘riqnoma bo‘lib hisoblanadi. Professor-o‘qituvchilaming fakultetlar, maktablar va kafedralardagi roli ushbu maq$|dlarga erishish uchun o‘quv dasturlarini, o‘qitish metodikasini va strategiyasini, pedagogik va ta’lim imkoniyatlarini ishlab chiqishdan iborat (Maki, 2004). Ko'plab universitetlar Bitiruvchi profiliga yoki Bitiruvchi xislatlari tavsifiga ega yoki ulami ishlab chiqmoqda. 0‘quv dasturini ishlab chiqishda o‘rganish natijalari yondashuvi hali yangiligicha qolmoqda, va ko‘plab professor-o‘qituvchilar boshida ushbu 23 yondashuvni ham xodimlar, ham talabalar uchun tushunarli va mazmunli tavsiflab berishda qiynalishadi.1 Respublikamiz mustaqillikka erishgach, ta’lim ijtimoiy sohadagi ustuvor yo‘nalish deb belgilandi, oliy ta’limni joriy etishning metodologik va nazariy asosi bo'lgan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va“Kadrlar tayyorlash miliiy dasturi”da oliy ta’lim tizimi oldiga har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlagan va keyinchalik puxta o'zlashtirgan, ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik-pedagogik va boshqa tarzdagi sharoitlami yaratish, jamiyat, davlat va oila oldidagi o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolami tarbiyalash kabi davlat buyurtmalari qo'yilgan. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda mazkur davlat va ijtimoiy buyurtmalardan oliy ta’lim muassasalarida maxsus fanlami o'qitishga qo'yiladigan maqsad va vazifalar shakllantiriladi. Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlarini o‘qitishda o'qituvchi mazkur buyurtmalami amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar: • Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlarini o'qitish jarayonida talabayoshlami ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash, ma’rifiy ishlaming samarali shakllari va usullarini ishlab chiqish va joriy etish; • Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlardan tashkil etiladigan ta’limtarbiya jarayonida innovatsion va axborot-kommunikativ texnologiyalardan foydalanish; • Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlarini o‘qitishda tayyorgarlikning modul tizimidan foydalangan holda o'qitish jarayonini jadallashtirish; • xalqning boy ma’naviy va intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida maxsus ta’limning insonparvarlik yo'nalishini ta’minlash; • Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlaridan ta’lim jarayonining o‘quvmetodik majmualar va didaktik ta’minotning yangi avlodi silabusni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish; • milliy mustaqillik prinsiplari va xalqning boy intellektual merosi hamda umumbashariy qadriyatlar ustuvorligi asosida maxsus ta’limning barcha darajalari va bo‘g‘inlarida talaba-yoshlaming ma’naviy va ahloqiy fazilatlarini rivojlantirish; • Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlarini o'qitish jarayonida talabayoshlar ongi va qalbiga milliy g'oya va mafkurani singdirish, ta’lim muassasalarida mafkuraviy tarbiyani bugungi kun darajasiga ko'tarish; • Ta’lim-tarbiya jarayonida ta’lim va tarbiyani uzviylashtirish orqali talabalaming barkamolligini ta’minlash, huquqiy, iqtisodiy, ekologik va sanitariyagigiyenik ta’limi hamda tarbiyasini takomillashtirish; Bo lajak pedagog kadrlaming mafkura borasidagi bilimlarini chuqurlashtirishni bajarish lozim. Mazkur buyurtmalar asosida oliy ta’lim muassasalarida maktabgacha ta’lim pedagogikasi turkum fanlarini o'qitishga zamonaviy yondoshuvlar mavjud: 1 A Handbook for Teaching and Learning in Higher Education, published 2009by Routledge 270 Madison Ave, New York, NY 10016, chapter IV: Planning teachingand learning Curriculum design anddevelopment, Lorraine Stefeni, 4I-57p. 24 1. Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlarini o'qitish jarayoniga tizimli yondoshuv; 2. Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlarini o'qitish jarayoniga modulli yondoshuv; 3. Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlarini o‘qitish jarayoniga innovatsion yondoshuv; 4. Maktabgacha ta’lim metodikasi turkum fanlarini o‘qitish jarayoniga talaba shaxsiga yo'naltirilgan yondoshuv. Mazkur yondoshuvlarga xos xususiyatlami aniqlash maktabgacha ta’lim pedagogikasi turkum fanlarini o'qitish metodikasining dolzarb muammolari sanalib, har biri mashg'ulotlar davomida alohida ko'rib chiqiladi. Yuqorida qayd etilgan yondoshuvlami muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun awalo oliy ta’lim tizimida barcha o‘quv fanlari, xususan maktabgacha ta’lim pedagogikasi turkum fanlaridan tashkil etiladigan o'qitish jarayonini ilmiy-nazariy asoslari bo'lgan o'qitish prinsiplari va qonuniyatlarini aniqlash lozim. Ta’lim mazmunini belgilovchi meyoriy hujjatlar. Ilmiy pedagogik adabiyotlarda ta’lim mazmunini shakllantirishning quyidagi uch bosqichi ko'rsatiladi: 1) umumiy na2ariy bosqich; 2) o'quv bosqichi; 3) o‘quv materialini o'zlashtirish bosqichi,ya’ni, ta’lim mazmunining o'quv rejasi, o‘quv dasturi va darsliklar kabi meyoriy hujjatlarda o‘z ifodasini topishi. O'rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’limi mazmuni davlat ta’lim standarti, o‘quv rejalari mazmuni da namoyon bo'ladi. O'quv rejalari quyidagilardan iborat: tayanch, namunaviy va maktab o'quv rejasi. Umumiy o'rta hamda o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari (akademik litsey va kasb-hunar kollejlari) uchun tayanch o'quv rejasi_davlat ta’lim standartining tashkiliy qismi hisoblangan asosiy meyoriy hujjat bo'lib, u namunaviy va amaliy o'quv rejalarini ishlab chiqish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Tayanch o'quv rejasi davlat ta’lim standarti tarkibiy qismi sifatida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. O'quv rejasi-meyoriy hujjat hisoblanib (ta’lim muassasasi sertifikati) quyidagilami belgilaydi: - o'quv yili, chorak (semestr)lar va ta’tillaming dayomiyligi; - ushbu ta’lim muassasasida o'rganiladigan o'quv fanlari tartibi; - o'qish yillari bo'yicha fanlami taqsimlash; -har bir fan bo'yicha yaxlit ta’lim davri va Ijar bir sinf (kurs)da fanlami o'rganishga ajratilgan soatlar hajmi; - har bir fanni o'rganishga ajratilgan haftalik soatlar hajmi; - praktikumlar, ishlab chiqarish va pedagogik amaliyotlar hamda shu kabilaming davomiyligi. O'quv rejasida, yana shuningdek, aniq bir o'quv muassasi xususiyatlarini aks ettiruvchi, o'quvchilaming erkin tanlovi bo'yicha fakultativ va majburiy mashg'ulotlar aks ettiriladi. 25 0‘quv dastun-muayyan o'quv fani bo yicha bilim, ko'nikma va malakalar mazmuni, uimmuy vaqtni muhim bilimlami o'rganilishi bo'yicha taqsimlash, mavzulaming ketma-ketligini belgilash hamda ulaming o'rganilish darajasini yorituvchi meyoriy hujjat. Dasturda o'quv materialining ta’Iimning har bir yili va har bir sinf, kurs bo'yicha taqsimlanishi tuzilishi asoslab berilgan. Dasturda ko'rsatilgan bilim, malaka va ko'nikmalami o'quvchilar tomonidan to‘la 0‘zlashtirilishi o'qitish jarayoni muvafFaqiyadiligi va samaraliligi mezonlaridan biri hisoblanadi. 0‘quv dasturlari namunaviy, ishchi va mualliflikbo'lishi mumkin. Namunaviy o‘quv dasturi u yoki bu ta’lim sohasiga nisbatan davlat ta’lim standarüari talablari asosida ishlab chiqiladi. 0‘quv dasturlari quyidagilardan iborat bo'ladi. -ushbu fanni o‘rganish maqsadlari, o'quvchilaming bilim va malakalariga asosiy talablar, o‘qitish tavsiya etiladigan shakl va metodlari haqidagi tushuntirish xati; - o‘rganilayotgan materialning tematik mazmuni; -kursning alohida savollarini o‘rganishga o'qituvchi sarflaydigan taxminiy soatlari hajmi; - dunyoqarashni shakllantiruvchi asosiy savollari ro'yxati; - fanlararo va kurslararo bog‘liqlikni amalga oshirish bo'yicha ko'rsatmalar; - o'quv uskunalari va ko'rgazmali qo'llanmalar ro'yxati, - tavsiya etiladigan adabiyotlar. Namunaviy o‘quv dasturlari Xalq ta’limi hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim Vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi, tavsiyanoma xususiyatiga ega bo‘ladi. Namunaviy dastur asosida maktab, akademik litsey pedagogik kengashi tomnidan ishchi o'quv dasturlarijshlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Namunaviy dasturdan farqli ravishda ishchi dasturda regional komponenti ta’riflanadi, o'quv jarayonini metodik, informatsion, texnik ta’minlash imkoniyati, o‘quvchilaming tayyorgarligi darajasi hisobga olinadi. Mualliflik o'quv dasturlari davlat standarti talablaiini hisobga olgan holda o'quv fanini qurilishi boshqacha mantiqidan iborat bo'lishi, u yoki bu nazanyalami o'rganishga mualliflik yondashuvi, o'rganilayotgan hodisa va jarayonlarga nisbatan mualliflik nuqtai nazarini aks ettirishi Iozim. Bunday dasturlar ushbu fan sohasida pedagog, psixolog, metodistlaming tashqi retsenziyalariga ega bo'lishi kerak va ular mavjud bo'lganida maktab, akademik litsey hamda kasb-hunar kollejlarining Pedagogik Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Mualliflik o'quv dasturlari o'quvchilaming erkin tanlovi bo'yicha (majburiy va fakultativ) kurslar tashkil etishda keng foydalaniladi. O'quv fani ta’lim muassasalarida o'quvchilaming yosh, idrok etish imkoniyatlariga muvofiq ularga muayyan fan sohasi bo'yicha umumiy yoki mutaxassislik biiimlarini berish, ko'nikma va malakalami shakllantirishni ta’minlovchi manbadir. O'quv fanining mazmuni har bir pedagog tomonidan ixtiyoriy belgilanmaydi, balki ijtimoiy hodisa sifatida ta’Iimning tarixiy rivojlanishi davomida ishlab chiqiladi. O'rta maktab, akademik litsey va kasb-hunar kolleji o'quv fanlarini ilmiy bilimning 26 umumiy tuzilishiga mos ravishda shakllantirísh kerak deb hisoblovchi nuqtai nazar eng keng tarqalgan va tan olingan hisoblanadi. Ta’lim mazmuni va o‘quv dasturlari o'quv adabiyotlarida loyihalashtiriladi. Bunday adabiyotlar sírasigadarsliklar va o‘quv_qo‘llanmalari kiradi. O'quv adabiyotlari orasída darslik alohida o'rin tutadi. Darslik muayyan o‘quv fani bo‘yicha ta’lim maqsadi, o'quv dasturi va didaktik talablarga muvofiq belgilangan ilmiy bilimlari to'g'risidagi ma’lumotlami beruvchi manba bo'lib, u mazmuni va tuzilishiga ko'ra fan bo'yicha yaratilgan o‘quv dasturiga mos keladi. Namunaviy o‘quv dasturlari asosida yaratilgan darsliklar maqsadga muvofiq holda Respublika Xalq ta’limi, Oliy va o'rta maxsus ta’lim Vazirliklari tomonidan barcha maktablar, akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun tavsiya etiladi. G‘oyaviy va metodik jihatdan mukammal bo'lgan darslik ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan barcha talablarga javob bera olishi, o'quvchilar uchun qiziqarli, iloji boricha qisqa, tushunarli, ko'rgazmalilik nuqati nazaridan estetik xususiyatga egaboiishi kerak. Darslik bir vaqtning o'zida ham barqaror, ham qulay tarkibiy tuzilmaga ega bo'lishi kerak. Darslik barqarorligiga ko‘ra mustahkam asosga ega, mobilligiga ko‘ra ega asosiy tuzilmaga dahl etmagan holda yangi bilimlami tezlikda kiritish imkoniyatini namoyon etadi. Ularga qo‘yiladigan talablar turli-tuman va qaramaqarshi boiib, mukammal darsliklaming yetishmovchiligi doímo his etiladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda muqobil, parallel darsliklar nashr etiladi, shu sababli o'qituvchilar va o'quvchilar ular orasidan eng yaxshilarini tanlab olish itnkoniyatiga egalar.