MüNDƏRİcat

Ədəbiyyat
1. Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı, 1985.

2. Hacıyeva Arzu. Nəriman Nərimanovun din haqqında fəlsəfi düşüncələri. Bakı, 1998.

3. Nərimanov Nəriman. Henrix İbsen. «Həyat» qəzeti №109, 21 may 1906-cı il // Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1973, s. 256-257.

4. Köçərli Firidun. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1963.

5. Nərimanov Nəriman. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair (İ.V.Stalinə məktub). Bakı, 1992.

6. Плеханов Г.В. Генрих Ибсен. // Г.В.Плеханов. Искусство и литература. М., 1948, с. 770-815.

7. Речь тов. Н.Нариманова, произнес. на собрании мулл и учителей татарских школ в гор. Астрахани. 20 декабря 1918 г. // Издание комиссариата по делам мусульман Закавказья №5, 1919, 8 с.

8. Sitat bu kitabdandır: Abdullayeva Mətanət. Ezoterik xəzinə: fəlsəfi poeziya. Bakı, 2009.

Narimanov’s view on philosophical creed of Henrix Ibsen

in context critique of Plekhanov

(summary)

In the article Narimanov’s views is interpreted in relation to philosophical creed of the great Norwegian playwright Henrix Ibsen in the context of Marksist criticism by G.V. Plekhanov. In the article the problems of moral substance of art, influence of ideas on works of art and problems of struggle for convictions, reflecting in " rebellion of human spirit " and etc. are mentioned. The author, comparing different views of two outstanding persons including in history as marksists, develops such idea, that it is impossible to insert the thinkers in a narrow ideological, Party frames of certain philosophical, political and etc. trends. World view of thinkers always incomparably is wider and more deeply, and it induces interest to new interpretations.
Keywords: philosophy, creed, moral substance, soul, morality.

Взгляды Н. Нариманова

на философское кредо Генриха Ибсена

в контексте его критики Плехановым

(pезюме)
В статье анализируется отношение Н.Нариманова к философскому кре­до великого норвежского драматурга Генриха Ибсена в контексте его марк­сист­ской критики Г.В.Пле­ха­но­вым, затрагиваются вопросы идейности искус­ст­ва, влияния идей на художественное достоинство произведения и т.д. Срав­ни­вая взгляды двух выдающихся личностей, вошедших в историю как марк­сис­ты, автор отстаивает мысль о том, что нельзя вставлять мыслителей в уз­ко­­идеологические, партийные рамки определенного философского, полити­чес­кого и т.п. течения. Миропонимание мыслителя всегда несравненно шире и глубже, что побуждает к новым его интерпретациям.
Ключевые слова: философия, кредо, идейность, душа, нравственность.


Plehanov’un eleştirisi bağlamında Henrix Ibsen’in

felsefi görüşlerine Nerimanov’un yaklaşımı

(özet)
Bu makalede Narimanov’un ünlü Norveç oyun yazarı Henrix Ibsen’in felsefi görüşlerini ele alış tarzı Plehanov’un eleştırisi bağlamında incelenmekte, güzel sa­nat­ların idea niteliğine ve ideaların eserin bedii niteliğine etkisi meselelerine de­ği­nil­­mektedir. Tarihte marksist olarak ismi geçen iki ünlü şahsiyetin bakış açılarını kı­yaslayan yazar, düşünürleri belli felsefi, siyasi vb. cereyanların dar ideoloji parti çer­çevesiyle sınırlandırmanın doğru olmadığını savunmaktadır. Yazara göre, dü­şü­nür­lerin dünya görüşü her zaman daha derin ve kapsamlı olduğundan söz konusu gö­rüşlerin yeni yorumlarını yapmak gerekmektedir.
Anahtar kelimeler: felsefe, akide, ideya istikameti, ruh, maneviyat.
Fəlsəfə tarixi


Şah Vəliyullah Dehləvi:

islahatçılıq fəaliyyəti və fəlsəfəsi




Qəmər Mürşüdlü^



Şah Vəliyullah kimdir

Fəlsəfi-tarixi ədəbiyyatımızda haqqında az bəhs olunan (və ya heç bəhs olunmayan) islam düşünürlərindən biri də daha çox Şah Vəliyullah^ adı ilə məşhur olan Qütbəddin Əhməd ibn Əbdürrahim Dehləvidir. Şah Və­li­yullah bütün müsəlman aləmində durğunluq və geriliyin hökm sürdüyü, şirk və xurafatın yayıldığı bir dönəmdə müqəddəs torpaqlardan uzaqda – Hin­distanda Quran və hədisin yenidən canlandırılması, dini elmlərin dir­çəl­dil­məsi, islamın mövhumat və bidətlərdən təmizlənməsi və ilkin saflığına qay­tarılması məqsədilə böyük bir islah və yeniləmə fəaliyyəti göstərmiş, is­la­mın fəlsəfəsini yaratmışdır. M.İqbalın sözləri ilə desək, Şah Vəliyullah keç­mişlə əlaqəni tam kəsmədən bütün islam sistemini yenidən nəzərdən keçirmə arzusunu hiss etmiş ilk müsəlmandır (6, 136).

Qütbəddin Əhməd Şah Vəliyullah (1703-1763) elmi, imanı, irfan sa­hi­bi olması və cəsurluğu ilə məşhur olan bir nəslə mənsubdur. Onun soy kökü ata tərəfdən Hz. Ömərə, ana tərəfdən isə imam Musa Kazıma çatır. Ulu ba­ba­ları h. YII əsrin sonları YIII əsrin əvvəllərində Hindistana köçmüş, Dehli ya­xınlıqlarındakı Ruhtək şəhərində məskunlaşmışlar. Atası Şah Əbdürrahim dövrünün dərin biliyi və bacarığı, dinə bağlılığı, yüksək mənəvi keyfiy­yət­lə­ri və təsəvvüfi mərifəti ilə seçilən alimlərindən olmuşdur. Hökmdar Aləm­gi­rin (öl.1707) göstərişi ilə hazırlanan məşhur əl-Fətava’l Hindiyyəni tərtib edən üləma heyəti sırasında idi. O, Dehlidə Rahimiyyə adlandırdığı mədrəsə açmış və burada ilk dəfə olaraq təfsir mətnindən istifadə etmədən Quran ayə­lərinin oxunmasını təşkil etmişdi. Və şübhəsiz ki, Şah Vəliyullahın təlim və tərbiyəsində, mükəmməl bilik və mənəvi üstünlüklər əldə etməsində ata­sı­nın rolu və təsiri böyük olmuşdur.

Vəliyullah yazıb-oxumağa erkən yaşlarından başlamış, adı mədrəsəyə qeyd etdirilsə də, təhsili evdə almış və atasının onun üçün tərtib etdiyi xü­su­si proqram əsasında dövründə tədris olunan hədis, təfsir, islam hüququ, tə­səv­vüf, hesab, məntiq, kosmoqrafiya, tibb, fəlsəfə və s. elmləri dərindən mə­nim­səmişdir. Ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmişdir. Nadir zehni qa­bi­liyyətə malik olan Vəliyullah artıq yeddi yaşlarında Qurani-Kərimi əzbər­dən bilmişdir. Fitri bacarığı sayəsində çeşidli elm sahələrində əldə etdiyi bi­liyi on beş yaşlarında olarkən başqalarına da öyrətməyə başlamış və bununla öz elmini daha da dərinləşdirmişdir. Atasının ölümündən sonra (1719) isə gənc Vəliyullah onun Rahimiyyə mədrəsəsində hədis, təfsir, məntiq kimi elm­lərin tədrisi ilə məşğul olmuş və tezliklə elmi və mənəvi keyfiyyətləri sayəsində ətrafına çoxsaylı tələbələr toplaya bilmişdir. Özünün yazdığı ki­mi, on iki il davam edən bu fəaliyyəti boyunca o, dini kitabları və rasional bi­liklərə aid kitabları tədris edir və hər elmdə dərin bilik və düşüncə sahibi olma fürsəti qazanır (3, 127).

Əhməd Şah Vəliyullah iyirmi yeddi yaşında olarkən müqəddəs tor­paq­la­ra səfərə çıxır və onun dünyagörüşünün formalaşmasında, dini-elmi biliyi­nin dərinləşməsində, habelə islam aləmini yaxından tanımasında həcc zi­ya­rə­ti məqsədilə etdiyi bu səfərin böyük rolu olmuşdur. Səfəri zamanı o, təx­minən bir il yarım islam aləminin dini, mədəni və elmi mərkəzində - mü­qəd­dəs Məkkə və Mədinə şəhərlərində qalmış, həcc ziyarətini yerinə yetirməklə bə­rabər, müxtəlif islam ölkələrindən gəlmiş böyük və nüfuzlu bilginlərdən hə­dis elmini, fiqhi və sufizmi daha geniş və hərtərəfli öyrənmiş, bu sahə­lər­də biliyini təkmilləşdirmişdir. Dərs aldığı ustadlardan Şeyx Əbu Tahir Mə­həm­məd əl-Mədəninin və Şeyx Tacəddin əl-Kalinin onun elminə və düşün­cəsinə böyük təsiri olmuşdur.

Hicazda aldığı biliklər Şah Vəliyullahın gələcək fəaliyyətinin müəy­yən­ləş­məsinə və niyyətlərinin gerçəkləşməsinə önəmli təsir göstərmişdir. Hə­dis sahəsindəki biliyi onun islamı yeniləmə və islah fəaliyyətinin əsasını təş­kil etmiş, hədis elmi ilə islam hüququnu birləşdirmək səylərinin ger­çək­ləş­məsini təmin etmiş, ictihad sahəsində düşüncəsinə aydınlıq gətirərək, yük­sək müctəhid səviyyəsinə qaldırmışdır.

Həcc ziyarətindən döndükdən sonra Şah Vəliyullah dini-maarifçilik fəa­liyyətinə başlayır və Rahimiyyə mədrəsəsində müəllimlik işini daha ge­niş bilik, təcrübə və enerji ilə davam etdirir. Qısa bir zaman içində tələbələ­rin sayı artdığından mədrəsədə yer darlıq edir. Bundan xəbər tutan Sultan Mə­həmməd Şah (öl. 1750) Dehlinin mərkəzində mədrəsə üçün böyük bir bi­na ayırır. Və az sonra “Elm evi” adı ilə məşhur olan bu mədrəsə Hindistan mü­səlmanları üçün bir elm ocağına çevrilir.

Şah Vəliyullah ərəb və farsca bir çox əsər (əsərlərinin sayı dəqiq mə­lum deyil, elmi ədəbiyyatda məktub və şeirləri istisna olmaqla, böyüklü-ki­çik­li qırxa qədər əsəri olduğu göstərilir) qələmə almışdır. Onun əsərləri möv­zu və məzmununa görə zəngindir və dini elmlərlə yanaşı islam çər­çi­və­sin­də siyasi, iqtisadi, sosial və metafizik məsələləri əhatə edir. Tədqiqatlarda bun­ların sırasında ən önəmli yer tutan üç əsərin adı ayrıca qeyd olunur: bi­rin­cisi, mütəfəkkirin ən mühüm görüşlərinin yer aldığı, islam dininin fikri, siyasi, hüquqi, əxlaqi, mədəni və s. bütün tərəfləri ilə nizam və bütünlük için­də ələ alındığı və islamın fəlsəfəsinin açıqlandığı “Hüccətullahi’l-ba­li­ğa”; ikincisi, islamın tarixi ilə müsəlmanların tarixinin bir-birindən ayrı ola­raq nəzərdən keçirildiyi “İzalətu’l-hafa ən xilafəti’l-xuləfa”; üçüncüsü, tə­səv­vüfi duyğuların qələmə alındığı “ət-Təfhimatu’l-ilahiyyə”. Şah Vəliyul­la­­hın digər əsərləri də öz mövzusuna və məzmununa görə orijinaldır və təd­qi­qatçılar tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.

Təqdim olunan məqalə əsasən Şah Vəliyullah Dehləvinin “Hüccətul­la­hi’l-baliğa” ^ (“Allahın tutarlı dəlilləri”) – I cild və “İkdü’l-cid fi ehkami’l-ic­tihadi və’t-təqlid” (“İctihad və təqlidin hökmləri haqqında boyunbağı”) əsər­ləri üzrə yazılmışdır.

Bir neçə söz də Şah Vəliyullah Dehləvinin düşüncə və görüşlərinin qaynaqları haqqında. Şah Vəliyullahın bütün mənəviyyatı, fəaliyyəti, səyləri və fikri sistemi Quran və Sünnə ilə sıx bağlıdır və onlardan qaynaqlanır. Qu­ran və Sünnənin böyük mənəvi gücünü dərk etməkdə, bu böyük elmi mə­nim­səməkdə və həyatının ilham mənbəyinə çevirməkdə isə o, bir sıra müəl­lim­lərinə, ustadlarına borcludur. Bu mənada Şah Vəliyullahın dün­ya­gö­rüşü­nün formalaşmasına onun ilk Quran və hədis müəlliminin – atasının təsiri bö­­yük olmuşdur. Atasından sonra isə o, ən çox müraciət etdiyi müəllimi Şeyx Məhəmməd Əfdalın məsləhətlərindən faydalanmışdır. Şah Vəliyulla­hın Qurani-Kərimə və Sünnəyə bağlılıqda İbn Teymiyyədən təsir­lən­diyi açıq görünməkdədir. Bu özünü onun haqsız tənqid və təhqirlərə məruz qal­mış İbn Teymiyyəni müdafiə etməsində və gözəl sözlərlə tərifləməsində də göstərir. Mütəfəkkir bununla əlaqədar “ət-Təfhimatü’l-ilahiyyə” əsərində yaz­mışdır: “Şeyxülislam İbn Teymiyyənin Kitabdan, Sünnədən və sələfin söz­lərindən əlində dəlili olmayan heç bir sözü, iddiası yoxdur. Dünyada belə bir alimin varlığı çox böyük bir nemətdir. Yazma və anlatmada onun sə­viy­yə­sinə çata biləcək olan kim vardır? Ona qarşı çıxan insanlar onun məziy­yət­lərinin, üstünlüklərinin onda birinə sahib deyildirlər” (sitat üçün bax: 3, 191).

Əhməd Şah Vəliyullahın Məkkə və Mədinədəki ustadları da onun dü­şün­cə və görüşlərinin inkişafında və genişlənməsində dərin izlər buraxmış­lar. Bundan başqa mütəfəkkir dini prinsiplərin əsaslandırılmasında Əşəridən ağıl və məntiqi, imam Qəzalidən isə fəlsəfəni tətbiq etməyin yollarını öyrən­miş­dir. “Hüccətullahi’l-baliğa” da o, təsirləndiyi digər islam alimlərindən İz­zəddin ibn Əbdüssəlamın, əl-Həttabın, Həsən əl-Bəsrinin, Maturidinin və b. adlarnı böyük hörmətlə xatırlayır.

Təsəvvüfə dair baxışlarında Şah Vəliyullah İbn Ərəbinin və Şeyx Əh­məd Sirhindinin təlimlərindən faydalanmış və onları uzlaşdırmağa çalış­mış­dır.

Beləliklə, Şah Vəliyullah Dehləvinin düşüncə sistemi və fəaliyyəti böyük hikmət, möhkəm və dərin bilik təməli üzərində qurulmuşdur.

İslamı yeniləmə və islah fəaliyyəti
Türkiyəli professor H.Karaman islam alimlərinin dini yeniləmə səy­lə­ri­nin iki yöndə olduğunu vurğulayır: birincisi, dində olmayıb sonradan ona edi­lən və müsəlmanları dinin özəlliyindən, əslindən uzaqlaşdıran əlavələri (müx­təlif növ xürafatı, bidətləri...) müəyyənləşdirərək islamı onlardan tə­miz­ləmək və ilkin saflığına qaytarmaq; ikincisi, dinin örfə, ənənəyə, zəru­rə­tə və sosial şərtlərə görə ictihadla ortaya qoyulmuş hökmlərini bu dayaqlar də­yişdiyi üçün dəyişdirmək, dinin dövrə, sosio-mədəni inkişafa uyğun ola­raq öz vəzifəsini yerinə yetirə bilməsini təmin etmək (8, xil).

Şah Vəliyullahın “Hüccətullahi’l-baliğa” kitabı və “İkdü’l-cid fi eh­ka­mi’l-ictihad və’t-təqlid” risaləsi (tədqiqatçıların rəyinə əsasən demək olar ki, müəllifin digər əsərləri də) bu yönləri özündə ehtiva edən əsərlərdir. Və on­ların müəllifi mücəddid və müctəhid səviyyələrinə yüksəlmiş bir alimdir.

Şah Vəliyullahın yaşadığı dövrdə bütün İslam aləmində olduğu kimi, Hindistanda da siyasi-iqtisadi, sosial-mədəni və mənəvi tənəzzül son həd­di­nə çatmışdı. Dini inancda zəifləmə, tövhid imanından uzaqlaşma hökm sü­rür­dü. Müsəlmanlar arasında türbə və məzarları ziyarətgaha çevirmək, mü­qəd­­dəslər adına qurban kəsmək və onlardan dilək diləmək və s. kimi bidət və xürafat yayılmış, təqlidçilik şüurlara hakim kəsilmiş, islam ayin və mə­ra­sim­lərinə hinduizm və zərdüştilik adət-ənənələri sirayət etmişdi. Təsəvvüf və təriqət mənsubları Quran və Sünnəyə uyğun gəlməyən, tövhid inancına xə­ləl gətirən təlim və ideyaları mənimsəmiş, toplumla əlaqələrini kəsərək za­viyələrə üz tutmuşdular. Bu haqda Şah Vəliyullah “ət-Təfhimatü’l-ila­hiy­yə” əsərində yazırdı: “...Biz gözlərimizlə mübarək insanları Allahdan başqa ha­milər (Rəblər) qəbul edən zəif imanlı müsəlmanları gördük. Onlar yə­hu­di­lər, xristianlar kimi övliyalarının qəbirlərini səcdə yerləri (məbəd) halına sal­dılar... Doğrusunu söylərsək, bu gün hər zümrədə dinin təhrif olunaraq qav­ranılması, əslindən və gerçək şəklindən tamamilə ayrı, yanlış biçimdə an­laşılması geniş yayılmışdır...” (sitat üçün bax: 3, 162).

Hökm sürən şəraitə rəğmən, bu dövr həm də dini-mənəvi baxımdan dönüş, saflaşma, dini elmlə­rin dirçəldiyi dövrdür. Və bu yüksəlişin önündə gedən alimlərdən biri də Şah Vəliyullah Dehləvi olmuşdur.

Zamanın şərtlərini hərtərəfli təhlil edən Şah Vəliyullah Quran və Sün­nə­nin müəyyənləşdirdiyi həyat tərzi ilə müsəlmanların özlərinə seçdikləri, ya­şadıqları həyat tərzi – cəhalət, mövhumat və gerilik - arasındakı dərin fər­qi dərk edirdi. Və bunun səbəbini müsəlmanların həqiqi islamdan, onun il­kin təlimindən uzaqlaşmalarında görürdü. Şah Vəliyullah Quran hikmətinin, is­lam prinsiplərinin düzgün anlaşılması və tətbiqinin, onların dövrə görə şər­hi­nin və həyati gücünün təsbitlənməsinin müsəlmanları düşdükləri çətin və­ziy­yətdən qurtaracağına, onların tərəqqi və rahatlığını təmin edəcəyinə ina­nır­dı. Bundan dolayı düşünür bütün səylərini islam inancını dirçəltməyə, mü­səlmanların dinə münasibətində dönüş yaratmağa yönəltmişdi.

Şah Vəliyullahın islam ehkamlarını canlandırmaq, bidət və mövhu­mat­dan təmizləmək və ilkin saflığına qaytarmaq səyləri çox geniş düşüncə və fəaliyyət sahələrini əhatə edir. Biz məqalədə onun islamı yeniləmə və is­lah fəaliyyətinin yalnız bir neçə məqamını işıqlandırmağa çəhd edəcəyik. Bun­lardan birincisi, dini inancların islahı, Quran hikmətinə, tövhidə çağırış və şirki pisləməsi; ikincisi, hədis və sünnənin tədrisi və təbliği; üçüncüsü, is­lam hüququ ilə hədisi uzlaşdırmağa çalışması və ictihadın vacibliyini əsas­landırması.

Şah Vəliyullah müsəlmanlar arasında dinin zəifləməsinin, bidət və möv­humatın yayılmasının əsas səbəbləri sırasında onların Quran və Sünnə ilə güclü bir bağının olmamasını və tövhid inancından uzaq düşmələrini göstərirdi. Buna görə də o, dini inancı canlandırmaq, Allahla bəndə arasında sarsılmaz bir bağ yaratmaq üçün Qurani-Kərimin hökm və göstərişlərini anlaqlı şəkildə təhlil və təbliğ etməyi vacib sayırdı. Bu niyyətlə də Şah Və­li­yul­lah xalqın doğru yolu Quranla tapa bilməsi üçün, Kitabın mənasını bö­yük­lü-kiçikli hamının qavraya bilməsi üçün düzgün hesab etdiyi yolu seçdi: Qurani-Kərimin əsrlərlə Hindistanda rəsmi və elmi dil olan fars dilində təfsir və tərcüməsini hazırladı. Və bununla da Kitabı yalnız ərəb dilini bilən alimlərin anlaya bilməsi haqqında yayılmış qənaəti heçə çıxarmış, Quranın təbliği yolundakı maneələrin aradan qaldırılmasına yol açmış oldu.

Şah Vəliyullahın islami inancları yeniləmək və dirçəltmək yolundakı işləri onun Quranın tərcüməsi və təfsiri ilə, Quran dərsləri verməsi ilə məh­dud­laşmamışdır. O, əsərləri vasitəsilə böyük islah və yeniləmə fəaliyyəti gös­t­ərmişdir. Mütəfəkkir əsərlərində əsasən ilahi vəhyin, islam ehkamlarının ma­hiyyətini açıqlamış, onların həyata tətbiqi yollarını göstərmiş və müsəl­man­ların yenilənmə hisslərini oyandırmağa çalışmışdır. Bu baxımdan Şah Vəli­yullahın “Hüccətullahi’l-baliğa” əsəri çox qiymətlidir. Müəllif bu əsə­rin­də islamı bütün yönləri ilə bir tədqiqatçı kimi təhlil etmiş, onun prin­sip­lə­ri­nin həyati gücünü əsaslandırmış, islamın fəlsəfəsini yaratmışdır. Dini eti­qa­dın dirçəldilməsinin ən qısa yolunu tövhid inancının şərhində və təb­li­ğin­də görən Şah Vəliyullah, kitabda həqiqi tövhidin mahiyyətini açıqlayır və şirkin zərərlərini göstərir. O, tövhid inancına münasibətdə İbn Təymiyyəni ör­nək olaraq götürmüş və sələfin (əs-sələf əs-salihin), yəni Peyğəmbərin tə­rəf­darlarının və müsəlmanların ilk üç nəslinin yolunu tutmuşdur. Şah Və­li­yul­lah tövhidin müsəlmanlar üçün çöx önəmli olmasını Məhəmməd Pey­ğəm­bərin Allahdan nəql etdiyi bir hədislə açıqlayır: “Kim mənə yerüzü do­lu­su qədər xəta ilə gəlsə, ancaq Allaha heç bir şeyi şirk qoşmamış olsa, mən də onu işlədiyi xəta qədər əfvlə qarşılaram” (1, 217).

Allahın vahidliyinə inam və ona hər hansı bir şərik qoşmamaq islamın ən böyük əlaməti, birinci və əsas şərtidir. Diqqəti buna çəkən Şah Vəliyullah tövhidin dərəcələrini sıralayır və birinci yerdə Qurani-Kərimin hər kəs qar­şı­sın­da qoyduğu tələbi göstərir: “«Vacibul-vücud» sifətini sadəcə Allah Təa­la­ya şamil etmək və Ondan başqasının varlığını vacib görməmək” (1, 218).

Vəliyullah Dehləvi tövhidin həqiqi mahiyyətini açıqlamaqla bərabər Allaha şərik qoşmanın da geniş şərhini verir və şirk mənası ehtiva edən inanc və əməllərin Allahın təkliyinə inamı sarsıtdığını vurğulayır. Onun fik­rin­cə, insanların Allaha şərik qoşmalarının səbəbi onların tövhidin və şirkin əsil mahiyyətini dərk etməmələrindən irəli gəlmişdir. Şah Vəliyullaha görə, bu, islamaqədərki müşrik ərəblərdə də belə olmuşdur, Məsihi “Allahın oğlu” və “Allah” adlandıran xristianlarda da, aralarına şirk inanc və davranışların gir­diyi müsəlmanlarda da belədir. Mütəfəkkir yazırdı ki, islamaqədərki ərəb­lər Allahın varlığını və onun kainatın yaradıcısı, mütləq güc və qüdrət sa­hibi olduğunu qəbul etmişlər, ancaq bəzi məqamlarda həm də Allahın, sev­diyi insanlara özünə aid sifətlər və ilahilik bəxş etdiyinə inanmışlar: “Bu inanc­lara sahib olan müşriklər zaman keçdikcə onların adlarına daşlar yon­muş­lar və bu heykəlləri ibadətləri əsnasında özlərinə qiblə etmişlər. Arxa­la­rın­dan gələn nəsillər bu qiblə edilən bütlərlə o bütlərin təmsil etdiyi kimsələr ara­sında bağlantıyı qavraya bilməmişlər və önlərindəki bütlərin müstəqil mə­bud olduğunu düşünməyə başlamışlar” (1, 219). Bununla da zaman keç­dik­cə bu heykəllərin əsil ilahlar olduğunu qəbul etmiş, onlara səcdə etməyə, ad­larına qurban kəsməyə və and içməyə başlamışlar. Buna görə də Quranda onlar müşriklər adlandırılır və peyğəmbər də onları müşrik elan edərək, pis­lə­yirdi. Müsəlmanların bir qis­mi bunun mahiyyətini anlamayaraq, elə hesab edir­dilər ki, Allahın, ona aid bəzi sifətləri guya bir qisim insanlara həvalə etdiyini qəbul etmək, Allahdan dilədiklərini həmin insanlardan ummaq, on­la­rın adına dualar et­mək və qur­ban­lar kəsmək tövhid inancına zidd və Al­la­ha şərik qoşmaqla eyni deyildir. Bu baxımdan, Şah Vəliyullaha görə, əsas görüləcək iş tövhid inancı ilə şirk arasındakı qəti fərqi və peyğəmbərin şirkə qarşı açdığı savaşın mahiyyətini müsəlmanlara açıqlamaq lazımdır. Və özü bu yöndə geniş izahat apararaq, şirkin mahiyyətini belə izah edirdi: “Həqiqi şirk bir şəxsin, insanlar arasında ucal­dılmış olan bəzi insanlardan təcəlli edən fövqəladə halların onlarda in­sana məxsus olmayan bir sifətə sahib ol­ma­sı üzündən qaynaqlandığına inan­masıdır. Onda varlığına inandığı bu sifət Va­cibul-vü­cu­da xas olan, ilahilik keyfiyyəti olmayan varlıqlarda rast gə­lin­mə­yən bir si­fət­dir. Şirkə inanan insana görə bu belə olur: Tanrı öz ilahilik li­ba­sından bir başqasına geydirir, və ya başqası Onun zatı içərisində öz var­lı­ğı­nı yox edir və Onun zatı ilə bütünləşir, ya da daha başqa yollarla ilahlıq xü­susiyyəti qa­za­nır. Bu cür xürafatlarla şirk qoşduğu şeyə müqəddəslik şa­mil edir” (1, 227).

Şah Vəliyullah islam ümmətini öz inanc və davranışlarında yalnız Al­la­ha yönəlməyə, Quran və Sünnəyə istinad etməyə, bu məsələlərdə əsha­bə­nin və sələfin yolunu davam etdirməyə çağırırdı. Onun bu yöndəki fəaliyyəti hə­dis elmini dirçəltmək və yaymaq və hədisi islam hüququ ilə birləşdirmək səyləri ilə sıx bağlı olmuşdur.

Şah Vəliyullahın Hindistanda hədisi yayması və hədis dərslərini dir­çəlt­məsi, hədis elminə böyük diqqət yetirməsi və bu sahədə apardığı araş­dır­malar onun islamı yeniləmə və islah fəaliyyətinin çox mühüm bir istiqaməti ol­muşdur. Bu da qanunauyğundur, çünki, tanınmış islam alimi Əbül-Həsən ən-Nədəvinin də yazdığı kimi, Peyğəmbərin yolu və hədislərin toplandığı əsərlər islah və yeniləmənin, müsəlmanlarda həqiqi islam düşüncəsinin əsas qaynağı olmuşdur. Və islam tarixinin müxtəlif dönəmlərində islah və yeni­lə­mə yolunu tutanlar “həqiqi din bilgisini və saf islam düşüncəsini sünnət və hə­dislərdən almışlar; hədisləri dəlil və sənəd olaraq qəbul etmişlər. Din və islah dəvətində hədis onların sənədi, silahı və qalxanı olmuş, bidətlərlə, fit­nə­lərlə, şərlə və hərc-mərcliklə mübarizədə hədis ən önəmli hərəkətverici və ön­ləyici qüvvə olmuşdur” (3, 198).

“Hüccətulahi’l-baliğa” əsərinin türk dilinə tərcüməçisi dr. M.Ərdoğa­nın fikrincə, Şah Vəliyullahın hədisə ayrı bir önəm verməsinin iki əsas sti­mu­lu olmuşdur: birincisi, hədisin onun nəzərindəki yüksək yeridir; ikincisi isə, mövcud vəziyyəti (yəni Hindistandakı dini geriləmə və durğunluğu, hə­dis və sünnət kitablarından uzaqlaşmağı – Q.M.) aradan qaldırmaq üçün Sün­nəyə müraciət olunmasını zəruri bilməsidir (4, lxxvi).

Hədisə “bütün yəqini elmlərin əsası və başı, dini bilgilərin dayağı və təməli” kimi dəyər verən, onu “ən azından Quran qədər önəmli” (1, 2) sayan Şah Vəliyullah hədis kitablarının tərcümə olunaraq nəşrinə, tədrisinə və yayılmasına böyük əmək sərf etmişdi. Rahimiyyə mədrəsəsi onun səyləri nəticəsində hədisin öyrənilməsi və təbliği mərkəzinə çevrilmişdi.

Şah Vəliyullah “Hüccətulahi’l-baliğa” əsərində hədislərin şərhinə və elə­cə də dini məsələlərin sünnət əsasında izahına çox böyük yer ayırmışdır. O, həm də hədislə hüquq məktəbləri arasında vəhdət və uyğunluq yaratmağa çalışmışdır. Çünki uzun illər idi ki, islam aləmində, o cümlədən də Hin­distanda fiqhlə hədis bir-birindən ayrı, müxtəlif sahələr kimi yan-yana möv­cud idilər və fəqihlər çox hallarda yalnız özlərinə lazım olduqda hədisə mü­ra­ciət edirdilər. Bəzi hallarda isə, əməllərində hədisə görə hərəkət edən fə­qih­lər üləmanın qəzəbinə tuş gəlirdi. Belə bir zamanda hüquq məktəblərini, onların istifadə etdikləri üsulları araşdırdıqdan və istinad etdikləri hədisləri öy­rəndikdən sonra Şah Vəliyullah öz fəaliyyətində hədis alimi olan fə­qih­lə­rin yolundan getməyi üstün tutmuş, digər tərəfdən isə, hədisə önəm ver­mək­lə və fiqhlə hədisi qarşılaşdıraraq onlar arasında uyum yaratmaq cəhdləri ilə is­lami elmlərin dirçəlməsinə və yenilənməsinə mühüm xidmətlər göstər­miş­dir. O, hüquqi hökmlərin mütləq Allah kəlamı və Peyğəmbərin hədisi ilə əla­qələndirilməsini və əsaslandırılmasını, həm fəqihlərin görüşlərinin təxric edil­məsinin^, həm də hədislərin araşdırılması­nın bir yerdə aparılmasını töv­si­yə edərək, onların hər ikisinin də dində möhkəm təməli olduğunu vur­ğu­la­mış, amma ən doğru yolun, Həsən əl-Bəsrinin söylədiyi kimi, orta yol oldu­ğu­nu yazmışdır: “...alimlər çoxdan bəri hər iki metodu da istifadə etmişlər. Ki­misi birini az istifadə etmiş, digərini çox, kimisi də əksinə, birini çox istifadə etmiş, digərini az; amma hər ikisinə də yer vermişlər. Bu hesabla, önəmli bu iki əsasdan hər birinə – hər iki tərəfin etdiyi kimi – tamamilə la­qe­yd­lik göstərilməsi uyğun de­yildir. Görülməsi vacib olan iş, bunlardan hər birinin digərinə uyğun­lu­ğu­nun araşdırılması və ortaya qoyulması, hər bi­rin­dəki əksikliyin digəri vasitəsilə tamamlanmasıdır” (1, 565-566).

Dehləvi islam aləmində haqq məktəblər kimi tanınan dörd hüquq mək­təbinə (maliki, şafii, hənbəli və hənəfi) də eyni barışdırıcı münasibət bəs­ləmişdir. O, ifrat məzhəbçiliyə və o cümlədən fəqihlərin yolunu, hərəkət tərzini kəskin tənqid edən zahirilərə^ qarşı çıxmış, məzhəblər arasındakı ixtilafların durmadan dərinləşməsini tənqid etmişdir.

Şah Vəliyullahın düşüncəsinin formalaşması, mühəddis və müdərris ki­mi yetişməsi hənəfi hüquq üsulu çərçivəsində olmuşdur. Lakin o, Məkkə və Mədinədə qaldığı zamanlarda digər hüquq məktəblərinin də özəlliklərinə dair biliklər əldə etmək imkanı qazanmışdı. Və buna görə də bütün mək­təb­ləri müqayisəli araşdıra bilmiş, onların üsul və dəlillərini təhlil etmiş və mü­əy­yənləşdirmişdir ki, bütün hüquq məktəblərinin qaynağı birdir, ona görə də ara­larındakı fərq köklü olmayıb təfsir fərqliliyidir. Dehləvi, hicri dördüncü əsr­dən öncəki müsəlmanların tək məzhəbə bağlanıb qalmaq kimi vərdiş­lə­ri­nin olmadığını (1, 555-556) da örnək götürərək, hər hansı mək­tə­bin tərəfini tutmaq yerinə, ən qüvvətli dəlilin tərəfini saxlamağa üstünlük vermişdir. O, dörd məzhəbin yolunu tutmağın faydasını vurğuladığı kimi, onların hamısını birdən tərk etmənin də zərərləri olduğunu əsaslandırmışdır (bax: 2). Be­lə­lik­lə, Şah Vəliyullah tək bir hüquq məktəbinə bağlanıb qalmağı, qatı məz­həb­çi­liyi rədd edir və digər məktəblərin də görüş və dəlillərinə etinasız ya­naşmamağı tövsiyə edirdi. Onun özü “Hüccətulahi’l-baliğa” əsərində hənəfi imamı Əbu Hənifənin elminin səviyyəsini, ictihadını yüksək dəyərləndirdiyi kimi, digər imamların - imam Malikin, imam Hənbəlin və imam Şafiinin də dərin bilik və böyüklüklərini hörmətlə yad edir (1, 533-540). Dehləvi eyni şəkildə mötədil mövqeyi, orta yolu ictihadla təqlid^ ara­sında da tətbiq etmişdir. İslam aləmində bu məsələlərdə də bir-birini rədd edən ifrat tərəflərin davamçıları vardı. Bir tərəfdə təqlidi haram elan edərək, is­tər alim olsun, istərsə də sıravi dindar – hər bir müsəlmanın öz əməl və hə­rə­­kətlərində Quran və Sünnəyə görə hökm çıxarmasını, yəni müstəqil icti­ha­dı­nı təqdir edən qrup; digər tərəfdə isə, “ictihad qapılarının bağlandığını” de­yərək (X əsrdən etibarən sünni üləma arasında “ictihad qapıları bağlı” elan olunmuşdu) təqlidi əsas şərt hesab edən qrup dururdu. Şah Vəliyullah hər iki tərəfin görüşünü – həm təqlidin haram bilinməsini, həm də təqlidin müt­ləqləşdirilməsini və ictihadın qadağan olunmasını tənqid edirdi və onları müsəlmanların gerilik və durğunluğunun əsas səbəblərindən biri kimi gös­tə­rir­di. Buna görə də mütəfəkkir “Hüccətulahi’l-baliğa”da və bütünlüklə ic­ti­had və təqlid məsələlərinə həsr etdiyi “İkdü’l-cid fi ehkami’l-ictihadi və’t-təq­lid” əsərində ciddi araşdırmaların yekunu olaraq, bu qrupların görüş­lə­rin­də­ki ifratçılığın yerinə barışdırıcı, orta bir mövqe nümayiş etdirir. Təqlid mə­sə­ləsinin şərhində o, islamın ilk əsrlərindəki müsəlmanların vəziyyətinə is­tinad edir, o dövrki alimlərin dini öyrənmək məsələsində özlərindən əvvəl­ki­lərdən faydalandıqlarını, bununla da sələfin görüş və qənaətinə ehtiyacın həmişə sabit qaldığını vurğulayır. Şah Vəliyullah təqlidi labüd sayır, amma onun mütləqləşdirilməsini, dini ehkam səviyyəsinə qaldırılmasını rədd edir. O, təqlidi haram sayan İbn Həzmin dəlillərini təhlil edərək bu qənaətə gəlir ki, yalnız peyğəmbərin yolunu tutan, lakin Quran və Sünnədən düzgün hökm­lər çıxarmağı və onları tətbiq etməyi bacarmayan müsəlmanın hər hansı bir məzhəbi, yaxud imamı təqlid etməsi qəbahət deyil. Mütəfəkkir həm­çinin, yalnız bir alimin yolunu tutan müsəlmanla gah bir, gah da digər müc­təhidin görüşünə əməl edən, dini və niyyəti möhkəm olan insan arasında heç bir fərqin olmadığını da yazır.

Ş.V.Dehləvinin islahatçı kimi gördüyü ən önəmli işlərdən biri “ictihad qapılarını açıq” elan etməsidir. O, təqlidin önəmini, dörd hüquq məktəbinin el­minin dərinliyini, müsəlmanlar arasında nüfuz və hörmətini, böyük hədisçi fə­qihlərin xidmətlərini qeyd etməklə bərabər, ictihadın da zəruriliyini və hər dövrdə ona ehtiyacın olduğunu əsaslandırmışdır. Şah Vəliyullaha görə, mey­dana gəlmiş çoxsaylı problemlər haqqında Quran və Sünnə əsasında hökm­lər çıxarılmasına çox ehtiyac vardır və mövcud olan kitablardakı yazı­lar, çıxarılmış hökmlər yetərsizdirlər, həm də onların xeyli hissəsi mü­ba­hi­sə­lidir, güvəniləsi deyil. Belə bir vəziyyətdə ictihad üsul və qaydalarına mü­ra­ciət olunması zəruridir. Mütəfəkkir ictihadın tərifini və qisimlərini ətraflı şərh edərək, digər böyük islam alimləri kimi, onun məsuliyyətini və hər kə­sin ictihad edə bilməyəcəyini də vurğulayır. O, ictihad etməyin əsas şərt­lə­ri­ni irəli sürür: “İctihad edəcək kəcin bunları bilməsi lazımdır: 1. Kitabdan (Qu­randan – Q.M.) hökmlərlə əlaqədar ayələri; 2. Sünnədən hökmlərlə ilgili hə­disləri; 3. Hansı hökmlərdə icma (ümumi rəy, qərar –Q.M.) olduğunu; 4. Qiyasın (bənzətmə - Q.M.) şərtlərini və təfəkkürün üsulunu; 5. Ərəb dilini; 6. Nəshedən və nəshedilənləri; 7. Rəvayətçilərin hallarını” (2). Amma Şah Vəliyullah bu şərtlərlə də kifayətlənmir və müstəqil müctəhidi digər alim­lər­dən fərqləndirən əsas keyfiyyətləri də göstərir. Qısa şəkildə ifadə edərsək, o key­fiyyətlər bunlardır: ictihad etməyin başlıca üsul və qaydalarını mükəm­məl bilmək və onları tətbiq etməyi bacarmaq; Quran və Sünnəni çox yaxşı bil­mək və ziddiyyətli dəlilləri araşdırmağı, onlar arasında doğru seçim et­mə­yi bacarmaq; cavabı bu dəlillər içində aydın bilinməyən məsələləri yenə hə­min dəlillərdən çıxış edərək incələmək (2).

Beləliklə, “ictihad qapılarının açılması”nı vacib sayan Şah Vəliyullah ictihadla təqlid arasında tarazlıq yaradan bir görüş ortaya qoyur və onun bu məsələdə tutduğu mövqe islamın əsas qayəsinə, şəriətin tələblərinə və sələ­fin yoluna uyğundur. “İctihad qapılarının açılması” tələbi Yeni dövrdə daha da aktuallaşır və islam islahatçılığının qabaqcıl nümayəndələri C.Əfqani, M.Ab­duh, R.Rza, M.İqbal və başqalarının yaradıcılıq və fəaliyyətində öz ək­s­ini tapır. Bu baxımdan Şah Vəliyullah XIX əsr islam islahatçılarının sələfi hesab oluna bilər.