Musa qasimli
Yüklə 4,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
62 lərini artırırdı. Varşava blokunun digər ölkələrində də sürətlə silah- lanma gedirdi. Külli miqdarda vəsаit xərclənirdi. ABŞ və NATO- nun bütün bunların qarşısında bir üstünlüyü vardı. O da hərbi sahədəki keyfiyyət və yüksək texniki hazırlıq hesab edilirdi. Türkiyə və SSRİ-ni tarixi və coğrafi yaxınlıq birləşdirirdi. Lakin ölkələr coğrafi cəhətdən nə qədər yaxın idilərsə, beynəlxalq və ikitərəfli məsələlərə yanaşma baxımından bir o qədər də uzaq idilər. İki müxtəlif sistemli ölkələr arasında münasibətlərdə soyuq küləklər əsirdi. Yersiz iddialar davam edirdi. SSRİ-nin Cənubi Qaf- qazdakı respublikalarından бiri olan Ermənistandakı müəyyən dairələr Türkiyəyə nifrət bəsləyirdilər. İki ölkə arasında müna- sibətlərin normallaşmasına hər vəchlə mane olurdular. Rus-türk münasiбəтlərinin normallaşmasına əngəl olan əsas faktorlardan biri xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən erməni diasporu idi. Beləliklə, Türkiyənin ətrafı bir silah anbarı halına gəlmişdi. Yaranmış belə vəziyyət tərəflərin heç birinə sərf etmirdi. Qonşular arasında mehriban münasibətlərin yaradılması, qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın qurulması və inkişafı tələb olunurdu. Heç bir dövlətə qarşı ərazi iddialarının və düşmənçiliyinin ol- mamasına baxmayaraq, Türkiyə yaranmış bu vəziyyətə, xüsusən qonşu ölkələrin sürətlə silahlanmasına və təhdidlərinə biganə qala bilməzdi. Menderes zamanında olduğu kimi, hakimiyyətə gələn Milli Birlik Komitəsi hökuməti də ABŞ, NATO və SENTO ilə əlaqələri genişləndirirdi. Hökumət beynəlxalq fəaliyyətində Atatürk xəttini davam etdirəcəyini bəyan etsə də, SSRİ ilə münasibətlərini yaxşı- laşdırmaq üçün konkret addımlar atmağa həvəs göstərmirdi. Çünki sovetlərlə yaxınlaşma özü ilə бəraбər Türkiyəyə qaтı kommunist təbliğatı gətirə bilərdi. Kommunist təhlükəsini əsas gətirən amerikalılar Türkiyə əra- zisində hərbi bazaların tikintisini sürətləndirərək türklərlə daha da yaxınlaşırdılar. Vaşinqton daim Ankaranı kommunist təhlükəsi ilə qorxudurdu.
63 Türkiyənin iqtisadi vəziyyəti şimal qonşusu ilə münasiбəтlərin normallaşmasını tələb edir
Türkiyənin SSRİ ilə münasiбəтlərinin normallaşmasına iqtisadi amillər də təsir edirdi. Əhalisi sürətlə artan Türkiyə regionda nüfuz qazanan ölkəyə çevrilirdi. 1960-cı il siyahıyaalınmasına görə Türki- yə əhalisinın 14 mln. 162 min 881 nəfəri kişi, 13 mln. 590 min 932 nəfəri qadındı. Kişilər qadınlardan 572 min 926 nəfər çoxdu. Əhalinin artımı 3% olmaqla 1970-ci ildə 36 mln. 744 nəfərə, 1975- ci ildə isə 42 mln. nəfərə çatmalı idi 65 .
Mehriban qonşuluq münasibətlərinin qurulması həm Türkiyənin özündə, həm də SSRİ-də mövcud olan bir sıra sosial-iqtisadi problemlərin həllinə kömək edərdi. SSRİ-nin Türkiyəyə ixrac etdiyi malların 50%-ə qədəri İzmir limanından keçirdi. Türkiyə idxalının 60%-i bu limanın payına düşürdü. Qara dəniz boğazları Türkiyənin xarici siyasət fəaliyyətinə və regionda rolunun güclənməsinə təsir edən faktorlardan biri idi. Boğazlar üzərində suveren hüquqlarını həyata keçirən Türkiyənin onlardan isтənilən vaxт “qıfıl asmaq” imkanları vardı. Boğazlar Türkiyənin xarici siyasət fəaliyyətində təsirli rol oynayırdı. Türkiyədə бirinci neft quyusu 1940-cı il aprelin 20-də qazılmışdı. İlk neft 1947-ci il martın 9-da Karzanda çıxarılmışdı. Türkiyənin müxtəlif neft rayonlarında 83 neft quyusu vardı. Onların 53-ü böyük axtarışların nəticəsində açılmışdı. Neftin geoloji axtarışına 52 mln. lirə vəsait sərf edilmişdi 66 .
1954-cü ildən Türkiyədə neft çıxarılması işi ilə 31 kompaniya məşğul olurdu. 1961-ci ildə onlardan 18-i qaldı. 13-ü ilə əvvəlki illərdə bağlanmış kontraktlar ləğv olundu. Neft sənayesinə xarici kapital qoyuluşu 109 mln. dollar təşkil edirdi. Qazılan 276 quyudan 135-də neft tapılmamışdı. Cəmi 45 quyu neft verirdi. 95 quyu perspektivli hesab edilirdi. 6 quyu isə yoxlanılmalı idi. Çıxarılan neft ölkə ehtiyaclarının yalnız dörddə bir hissəsini ödəyirdi. Mersin neftayırma zavodu ildə 3, 2 mln. ton neft istehsal edirdi. Onun 56%-i Mobil, 27%-i Şell, 17%-i isə BP şirkəтlərinin payına düşürdü. Türkiyədə neft çıxarılması 2 dəfə artmışdı 67 . Lakin
bu da ölkənin ehtiyaclarını ödəmirdi 68 . Türkiyənin xarici ticarət borcu 1963-cü ildə 322 mln. dollar
64 təşkil edirdi. 1962-ci ildə ixrac 381 mln. 197 min dollar olmuşdu. 1963-cü ildə 13 mln. 111 min dollar azalmışdı. 1963-cü ildə ixrac 368 mln. 86 min dollar, idxal isə 690 mln. dollar idi. 1963-cü ildə ixracın 80%-i Avropa ölkələrinin payına düşürdü. 1962-ci illə mü- qayisədə tütün ixracı 29 mln. dollar, qoz ixracı 6 mln. dollar, mal- qara ixracı 1 mln. dollar, zeytun yağı ixracı 2 mln. dollar aşağı düş- müşdü 69
216. 050. 659 lirə, ixrac isə 3. 312. 781. 409 lirə idi. Türkiyənin xarici ticarətində ixracın 38, 9%-i Ümumi bazar ölkələrinin, idxa- lının isə 30, 8%-i dollar zonasına daxil olan ölkələrin, 28, 9%-i Ümumi bazar ölkələrinin payına düşürdü 70 . SSRİ-nin xromun qiymətini aşağı salması ABŞ-Türkiyə iqtisadi-ticarət əlaqələrinə mənfi təsir etdi. ABŞ xromu müттəfiqi olan Тürkiyədən deyil, rəqiбi olan SSRİ-dən almağa başladı. 1964-cü ildə Türkiyənin borcu 14 mlrd. 80 mln. 483 min 015 lirə təşkil edirdi. Bu da 1963-cü ildəkindən 457 mln. 253 min 032 lirə çox idi. Bunun 5 mlrd. 031 mln. 612 min 166 lirəsini xarici borc təşkil edirdi. Xarici borcun 885 mln. 323 min 116 lirəsi 1-5 il müd- dətinə ödənilməli idi. Qalanı isə 2002-ci ilədək qaytarılacaqdı 71 .
1963-cü ildə Türkiyəyə qoyulan xarici kapitalın 21, 1%-i rezin məhsulları, 17,8%-i kimya, 13,5%-i yeyinti sənayesi sahələrində idi 72
1961-ci ildə Türkiyə büdcəsinin 500 mln. lirəsi, 1962-ci ildə 1 mlrd. 76 mln. lirəsi, 1963-cü ildə 1 mlrd. 759 mln. lirəsi xarici yardımlar idi. 1964-cü il büdcəsində bu rəqəm 1 mlrd. 800 mln. lirə təşkil edirdi 73 . 1945-1964-cü illər ərzində ABŞ Türkiyəyə 3, 81 mlrd. dollar yardım etmişdi 74 . Türkiyədə enerji qıтlıьı hiss olunurdu. Ölkənin enerji ehtiyatları barədə hökumətin 1964-cü ilin mart ayında təqdim etdiyi hesabatda tikilməkdə olan elektrik stansiyalarının heç birinin nəzərdə tutulmuş vaxtda istifadəyə verilə bilməyəcəyi göstərilirdi. 1965-ci ildə ölkədə böyük enerji qıtlığının yaranacağı gözlənilirdi. Həmin ildə enerji çatışmazlığının 130 mln. kvт. saat, 1966-cı ildə isə 330 mln. kvт. saat olacağı proqnozlaşdırılırdı 75 . Sovet rəhbərliyi iqtisadi və texniki yardımlar etməklə Türki- yəyə yaxınlaşaraq özünə tərəf çəkməyə, ölkədəki amerikan təsir dairəsini, nüfuzunu zəiflətməyə, özününkünü isə yaymağa çalışırdı.
Yüklə 4,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|