Mustafa Kamal Atatürk 135 Türkiyə Cümhuriyyəti
Yüklə 1,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
M.K.Atatürk – 135 Türkiyə Cümhuriyyəti azərbaycanlı gənc tədqiqatçıların araşdırmalarında 60 Tünzalə ÜZEYİROVA Bakı Dövlət Universiteti, Tarix fakultəsi, II kurs tələbəsi E-mail:meherrem.uzeyirov@mail.ru I TÜRKOLOJİ QURULTAY VƏ ATATÜRKÜN DİL SIYASƏTİ Elmi rəhbər: Səidə QULİYEVA Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Tarix fakultəsinin böyük elmi işçisi Açar sözlər: Türkoloji qurultay, Türkiyə, Atatürk, hərf inqilabı, dildə sadələşdirmə hərəkatı, dil siyasəti 1926-cı il Bakı Türkoloji Qurultayı türkologiyanın inkişafı, dil və əlifba mövzusunda radikal qərarların alınması, Türkiyə-SSRİ əlaqələrinin gedişatı baxımından önəmlidir. XX əsrin əvvəlində türk dünyasında dil quruculuğu, əlifba islahatı ilə bağlı gedən pro- seslərə yeni elmi-siyasi yanaşma müzakirələrin birbaşa obyektini təşkil etmişdi. Qurultaya qatılan 131 nümayəndədən 93-ü türksoy- lu xalqlara mənsub idi. SSRİ-nin Azərbaycan, Tatarıstan, Başqır- dıstan, Orta Asiyanın türk dövlətlərinin ərəb qrafikasından latın qrafikasına keçməsinə şərait yaratmasında məqsəd yalnız türk mil- lətlərini maarifləndirmək ola bilməzdi. Bu məsələdə dövlətin baş- lıca məqsədi türksoylu xalqları SSRİ-dən xaricdə yaşayan türklər- dən ayırmaq olmuşdur. Qurultayla Atatürkün islahatları arasındakı əlaqədən az bəhs olunsa da, fikrimizcə, Türkiyədə yazı inqilabının sürətlə həyata keçirilməsində, dil məsələlərinin həllində, türkoloji araşdırmalarda qurultayın təsirini danmaq olmaz. Cümhuriyyətin ilk illərindən Türkiyənin türkologiyanın mərkəzi olması qarşıya qoyulmuşdu. Bu məqsədlə 1924-cü ildə Türkiyat İnstitutu qurulmuş və İstan- bulda Türkoloji Qurultayın təşkili istənilmişdi. Bu tarixi hadisə Türkiyə ilə SSRİ arasında örtülü rəqabətə səhnə olmuşdu. SSRİ- nin məqsədi tərkibindəki türk xalqlarının yazı qrafikasını dəyiş- M.K.Atatürk – 135 Türkiyə Cümhuriyyəti azərbaycanlı gənc tədqiqatçıların araşdırmalarında 61 məklə Türkiyə ilə ayrılıq yaratmaq olmuşdu. Lakin Atatürk gözlə- nilməz olaraq, Türkiyədə latın hərflərinin tətbiqinə qərar verdi. Hələ 1922-ci ildə Atatürkə latın əlifbasının qəbulu barədə təklif verilmiş, lakin o etiraz etmiş və münasib vaxt gözləmişdi. Mövzü 1923-cü ildə Türk İqtisad Konqresində yenidən gündəmə gəlmişdir. Konqresin sədri Qarabəkir paşa qrafikanın dəyişdiril- məsini Türkiyə ilə İslam aləmini ayırmaq üçün vasitə kimi qiy- mətləndirərək təklifi rədd etmişdir. I Türkoloji Qurultay yazı mə- sələsini təkrar alovlandırmışdır. Əlifba islahatı ilə əsaslı şəkildə məşğul olmaq üçün 1928-ci ilin 10 iyununda “Dil Komissiyası” yaradılır. Əlifba inqilabı 1928- ci il avqustun 9-da başladı. O dövrdə əhalinin 4/5 hissəsi oxuma- yazma bilmirdi. Atatürkün məqsədi bütün xalqın yeni əlifbanı öy- rənməsi idi. Yeni əlifba məktəblərdə yeganə əlifba kimi tətbiqə baş- ladı. Eyni zamanda “dildə sadələşdirmə” və “türkcələşmə” hərəkatı başlanmışdır. Türk dili Tədqiq Cəmiyyətinin qurulmasından sonra aparılan çalışmalar nəticəsində 26 sentyabr 1932-ci ildə I Dil Qu- rultayı toplanmışdır. Qurultayda türk dilinin kökü, digər dillərlə olan əlaqəsi, Osmanlı dövründə türkcənin vəziyyəti kimi mövzular müzakirə olunmuş, xalqın yazı dilini anlamadığı, dili bu vəziyyət- dən qurtarmaq üçün sözlər tapılmasının vacibliyi ətrafında qərarlar qəbul olunmuşdur. Atatürk yazı inqilabında olduğu kimi, dil inqila- bının ilk illərində də heç bir güzəştə yol verməmişdi. 1934-cü ildə II, 1936-cı ildə III Türk Dili Qurultayı keçiril- di. Qurultaylarda “Türk Dili Tədqiq Cəmiyyəti”nin adı dəyişdiril- di. III Dil Qurultayında əsas müzakirə obyekti türk dilinin ilk dil- lərdən olduğunun bildirən Günəş - dil nəzəriyyəsi idi. Bütün söz- lərin kökünün türk dilinə calanması ifratçılığa səbəb olur, anlaşıl- mazlıq yaranırdı. Bu səbəbdən də Atatürk mənasız zorlamalardan, zövqsüz uydurmalardan dili qurtarmağa cəhd etmiş, hərəkatın ge- dişində mülayimləşmə dövrü başlatmışdır. İslahatın 1932-1934-cü illərini ifrat, 1934-1936-cı illərini mülayim özləşdirməçiliklə sə- ciyyələndirmək olar. Dil inqilabı Türkiyə türkcəsində uzun tarixi bir inkişafın qa- çınmaz nəticəsi idi. Osmanlıcadan Türkiyə türkcəsinə keçid cə- M.K.Atatürk – 135 Türkiyə Cümhuriyyəti azərbaycanlı gənc tədqiqatçıların araşdırmalarında 62 miyyətdə fikir ayrılıqlarına səbəb olmuşdur. İnqilabın gedişindən narazı qüvvələr olsa da, islahatın həyata keçirilməsi davam etdiril- mişdir. İndiki dövrdə də Atatürkün dil islahatının yanlış olduğunu, islahatın türkləri İslam dünyasından uzaqlaşdırdığını söyləyənlər var. 2014-cü ilin sonlarında osmanlıcanın orta məktəblərdə öyrə- dilməsi mövzusunda TBMM-də müzakirələr olmuşdur. Bakı Türkoloji Qurultayı türkçülük hərəkatına qarşı atılan bir strateji addım kimi də dəyərləndirilə bilər. Qurultay SSRİ tərə- findən türk xalqları arasında uçurum yaratmaq üçün təşkil edilmiş, lakin Türkiyənin də qısa zamanda qrafikanı dəyişməsi gözlənil- məz həmlə olmuşdur. ƏDƏBİYYAT 1. Faiq ƏLƏKBƏROV. 90 il öncə Bakıda Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin sirri / Türküstan qəzeti, Bakı, 2016, səh.6. 2. Güneş-Dil Teorisi Üçüncü Türk Dil Kurultayı`nda / Türkler Ensiklopedisi.18-ci cild. Ankara, 2002, səh.40. 3. Mustafa ORAL. Türkoloji Tarihində 1926 Bakü Türkiyat Konqresi. Akdeniz Universitesi, Türkiyə / http://dergipark.ulakbim.gov.tr/tdded/article/viewFile/5000132319 /5000121169 4. Pərvin MƏMMƏDOVA. Atatürkün dil siyasəti. Bakı, 2004. 5. Seda Bayındır ULUSKAN. Atatürk`ün sosyal ve kültürel politi- kaları. Ankara, 2010. ______________________ Yüklə 1,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|