N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
AYDIN MƏMMƏDOV – YENİ TƏNQİDÇİ TİPİ KİMİ, YAXUD GERÇƏYİN NAĞILI… 15 yaşayırdı, sıx ünsiyyətimiz, maraqlı söhbətlərimiz olurdu. ...Onun bir ziyalı kimi, bir alim kimi formalaşmasında o illərdəki Moskva mühitinin çox böyük etgisi olmuşdu. Aydın olduqca iste- dadlı bir dilçi-alimdi. O dissertasiya yazmaq üçün asan mövzu yerinə tamamilə yeni və orijinal mövzu “Türk samitlər: anlaut və kombinatorika” temasını seçmişdi. Elmi rəhbəri tanınmış türkoloq Ervand Sevortyan idi. Mövzuyla əlaqədar onun elmi rəhbəriylə tez-tez dartışmaları olurdu» [4]. Bu dartışmaları isə SSRİ Elmlər Akademi- yası Dilçilik İnstitutunun Türk dilləri bölməsinin müdiri, olduqca məşhur türkoloq Əthəm Tenişev yoluna qoyarmış. Elmi fəhminə, istedadına görə Sovet Türkoloqlar Komitəsinin sədri Andrey Ni- kolayeviç Kononov da Aydının xətrini istərmiş. Nəmçinin bu xatirələrdən məlum olur ki, Aydın Məmmədov olduqca erudik təfəkkürə malik imiş, elmin çox müxtəlif sahələrinə – kibernetika ilə, riyazi dilçiliklə, şumerlərlə, «Günəş teoriyası» ilə, elmin bir çox başqa sahələri ilə məşğul olur, ma- raqlanır, ictimai elmin digər elmlərlə əlaqəsinin səmərəsini duyur, mütaliədən doymazımış. Bəri başdan qeyd edim ki, bütün bunlar bir sistem şək- lində onun tənqidçi təfəkkürünün yeni yöndə, ori- jinal ladda formalaşmasına böyük təsir göstərmiş, onun elmi potensialını gücləndirmiş, istedadının, ümumiləşdirmə qabliyyətinin imkanlarını geniş- ləndirmiş, yeni tipli tənqidçi xarakteri koduna yiyələndirmişdi. Lakin bu imkanlar daha geniş və əhatəli ola bilərdi, əgər Aydının taleyi, yaşam tərzi ziqzaqlı, tramplinli, astanalı olmasaydı... Aydının həmyer- lisi, ona yaxşı bir poema həsr etmiş Vaqif Aslan bu babətdən onu belə səciyyələndirir: «Aydının taleyində Dostoyevski taleyinə oxşarlıq var idi və bu oxşarlıq onu həyatı boyu izləmişdi. Aydın ta- leyində Kefli İsgəndər taleyinə də bənzərlik var idi. Elm aləmində onu kefli kimi qəbul edəndə sakitlik tapırdılar. Bu keflilik də onu həyatı boyu izləməmişdi. O axır ki, ayılmış və öz böyüklüyü ilə dilçilikdə, ədəbi tənqiddə, həmçinin siyasətdə və idarəetmədə tamlığı ilə görünə bilmişdi» [5]. Yaxşı ki, yaxşı dostlar, xeyirxah ihsanlar, istedadın qədirbilənləri var. O vaxtlar (70-ci illər) Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi işləyən Elçinin və Tofiq Məliklinin təşəbbüsü, Aydı- nın atası Mirsaleh kişinin qayğısı nəticəsində Aydın düşdüyü burulğandan xilas olur, yeni- dən normal həyata dönür, bir dilçi-alim, ədə- biyyatşünas-tənqidçi, ictimai-siyasi xadim, məşhur jurnalların redaktoru kimi Azərbaycan mədəniyyətinə, ictimai düşüncəsinə yeniliklər gətirən bir ziyalı, aydın olaraq fəaliyyət göstə- rir. Əlaqələri və əhatə dairəsi genişlənir, Lui Bazen, İren Melikoff, Həsən İren kimi dünya- ca ünlü şərqşünaslarla münasibət və elmi ün- siyyət qurur, «Sovetskaya türkologiya», «Xə- zər» jurnallarına rəhbərlik edir, Tərcümə Mər- kəzinin müdiri, Azərbaycan Ali Sovetinin de- putatı, milli hərəkatın liderlərindən biri kimi məşhurlaşır... Yazıçı-publisist Şakir Yaqubov dürüst müəyyənləşdirib: «Aydın elə həmin “Qara yan- var” hadisələri ilə bağlı MK-da keçirilmiş han- sısa yığıncaqdakı ağıllı, təmkinli, dərin məz- munlu, qeyri-standart nitqi ilə məşhurlaşmışdı, eləcə onun “filoloji təfəkkür” ifadəsi nəyə de- sən dəyərdi…» [6]. Buradakı, ağıllı, təmkinli, dərin məzmun- lu, qeyri-standart ifadələri diqqətimizi çəkdi. Aydın Məmmədov doğrudan da bu cür «filolo- ji təfəkkür» sahibi olan tənqidçilərimizdəndir. Aydın bir tənqidçi kimi 70-ci illərin əvvəllə- rindən tanınmağa başladı və orijinal, cəsarətli, qeyri-standart baxışları ilə tənqidçi şəxsiyyəti- nə çevrildi. Başqa sözlə, Aydın Azərbaycanın ədəbi tənqid səmasında qısa bir müddətdə, la- kin aramsız çaxan şimşəyə bənzədi və öz izini qoya bildi. O, bir insan kimi də, alim-tənqidçi kimi də, elm-tənqid məkanında haqqı olan tən- qidçi tipidir. Yazıçı-publisist, millət vəkili Aqil Abbas həmin dövrü belə xatırladır: «... elmə qa- yıtdı və qayıdan kimi də “Ulduz” jurnalında bö- yük bir məqaləsi dərc olundu, özü də bir neçə nömrədə: “Zamanla səsləşən şeirlər sorağında”. QURBAN BAYRAMOV 16 Və həmin məqalədə Azərbaycanın ömrü boyu tənqid görməyən, həmişə təriflənən, sığallanan xalq şairlərini belə, loru dillə desək, yıxdı- sürüdü. Təbii ki, məntiqlə, ilahi poeziyanın gözüylə və bizim, yəni ictimaiyyətin gözlə- mədiyi bir baxışla. Hamı düşdü üstünə. Amma Aydın Aydın idi, sındıra bilmədilər, əzə bil- mədilər, əzab verdilər, amma yenə deyirəm, əzə bilmədilər. Nə isə...» [7]. Aydında Moskva mühitində aldığı ger- menevtika elmi ilə uyuşmuş emosional feno- menallıq da vardı. Və bu cəhət, onun tənqidçi fərdiyyətini fərqləndirirdi və orijinal çevrəyə salırdı Aqil Abbas demiş, mühitindən gələn qısqanclıq da buradan qidalanırdı... Bu oriji- nallıq daha çox onun tənqiddə göstərdiyi yeni anlayışlarda, məsələn, «konsensus» tipli anla- yışlarda özünü büruzə verirdi və bu da yeni tə- fəkkür axtaran oxucular arasında, yaxşı məna- da «ajiotaj» yaradırdı, Aydına qarşı olan mara- ğı artırırdı. Aydın Məmmədov professional tənqidçi leksikasına malik idi. Onun tənqidin- də dilçi-linqvistik təfəkkürü ilə çevik ədəbi tənqidçi təfəkkürü qəribə, harmonik bir tərzdə birləşirdi. O, az yazırdı, amma, insafən, yaxşı yazırdı. Hər yazısı, az qala, hadisəyə çevrilirdi. Onun tənqidçi dünyagörüşü orijinallıqla yanaşı, o dövr üçün rəngarəng janrları, hələ o vaxtlar tənqidimizdə çox az yazılan ədəbi janrları gətirdi, daha doğrusu, bu janrları intensivləşdirə bildi. Məsələn, Aydın nəsr, poeziya, tənqid barə- sində olan mühüm problemləri ədəbi icmal, esse, düşüncə, portret, müsahibə, dialoq, resenziya-mo- noloq şəkillərində ifadə edirdi. Bu «ifadə» forma- ları məzmunca və taleyüklü problematikası ilə ədəbi mühitdə rezonans yaradırdı, yaxşı mənada rəxnə salırdı, düşündürürdü... Aydın Məmmədovun tənqid yaradıcılığı 245 səhifəlik bircə kitabda – «Sözümüz eşidi- lənədək» (Bakı, 1988) kitabında toplanıb. Akad. Tofiq Hacıyevin başqa bir məqamda iş- lətdiyi təbiricə desək, «kitabın adı bir şeir mis- rası kimi kəşfdir» və Aydının tənqidçi xarakte- rini ehtiva edir, onun tənqidçi prinsipiallığının koduna çevrilir, yəni «sözümüz eşidilənədək», ay eşidənlər, sizlərdən əl çəkdi yoxdur! Bu XX əsrin əvvəllərində tənqidi realistlərin – «Molla Nəs- rəddin»çilərin ədəbi kredosu idi ki, XX əsrin 80-ci illərində gur səslə Aydın Məmmədovun ədəbi-tənqidi prinsipinə çevrilmişdi. Dünyası- nı bu yaxınlarda dəyişən, mərhum, istedadlı tənqidçi Arif Məmmədov bu məqalələr toplu- suna «Eşidilən sözlər» başlığında olduqca ma- raqlı bir ön söz yazıb və Aydını «sözü eşidi- lən», «sözünün çəkisi» olan tənqidçi tipi kimi səciyyələndiribdir [8]. Bu məqamda, istedadlı yazıçı, tərcüməçi, publisist, Aydın Məmmədovdan sonra Tərcü- mə Mərkəzinə rəhbərlik edən Afaq Məsudun «Bu dünyanın Aydın hadisəsi» məqaləsi yadı- ma düşdü. Afaq Məsud yazır: «Bu gün Aydı- nın Belinskinin profilini andıran uzun saçlı, dalğın üzlü barelyefi, onun bir vaxtlar böyük həvəslə, özəl yaradıcı stixiyası ilə qurub yarat- dığı Tərcümə Mərkəzinin giriş hissəsindəki bürünc xatirə lövhəsinə həkk olunub. Binanın qarşısından ötənlər, zaman-zaman önünə qə- rənfillər düzülən, payız, yaz ayları yağış-çiski- nin nəmindən islanıb qaralan bu barelyefin ki- mə məxsus olduğundan bəlkə də xəbərsizdilər. ...Uzaq, qədim qərinələrin dəniz döyüşlərindən düşmüş qəzalı gəmi duruşuyla dayanıb duran bu ədəbiyyat ocağının, Aydının işığını yaşat- mağa davam edən Müqəddəs Ocağa çevrildi- yindən xəbərsizdilər. ...Bu, Aydının işığıdı... Özü ilə uzaq Kiş sıldırımlarının saf ucalıqla- rından gətirib gəldiyi müqəddəs Aydın işığı. Mərkəzi qanlı-qadalı illərin ölüm-dirim yoxuş- larından salamat keçirib çıxaran, uzun illərin bol yağışları, qar-tufanı altında çökməyə qoy- mayan, yenilməz, dəfedilməz, zərif işıq... Aydının, yarımçıq qalmış həyat eşqinin işığı…» [9]. Burada iki məqama diqqəti cəlb etmək istərdim. Bir Aydının barelyefinin Belinskiyə oxşarlıq assosiasiyası, bir də «Aydın işığı!» bən- zətməsi! Afaq Məsud məqaləsinin əvvəlində, həm də erudik yazıçı-publisist fəhmi ilə Aydının Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|