N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
AYDIN MƏMMƏDOV – YENİ TƏNQİDÇİ TİPİ KİMİ, YAXUD GERÇƏYİN NAĞILI… 17 şəxsiyyətini analoji müqayisələr silsiləsində belə təqdim edir: «Aydının həyatı həmişə, nə- dənsə, mənə, nə vaxtsa oxuyub təsirləndiyim və bu günəcən də xatırladıqca kövrəldiyim bədii əsəri, bir çox məqamlarıyla XIX əsrin inqilabçı ruhlu maarifçilərinin – Dobrolyubo- vun, Çernışevskinin, Belinskinin mübarizələr, qələbələr və məğlubiyyətlər dolu, əfsanəvi həyat hekayətini andırır. Doğulduğu sıldırımlı Kiş kəndi, ana bətni tək, ilıq Şəki məhrəmliyindən sonra üzləşdiyi cod qanunlu, amansız şəhər həyatı, enişli – yoxuşlu ədəbiyyat və elm mücadilələri, maddi sıxıntılar və ehtiyaclar dolu, yuxusuz gecələrlə yazıb- yaratdığı dəyərli əsərləri, ölkənin ağır müstə- qillik dönəmində qalxana çevirdiyi parlaq alim zəkası, barışmaz vətəndaş mövqeyi, pak, in- sansevər qəlbi, iztirablar və qəzalar dolu, keş- məkeşli həyatı, faciəvi ölümü, basdırıldığı qə- dim, kimsəsiz Kiş qəbiristanlığı... Aydının kədərli həyat hekayətini sona çatdıran müəmmalar dolu, sirli ölümü də, san- ki, bədii əsər sonluğudu. Lev Tolstoyun məş- hur “Sevastopol hekayələri”ndən birinin axırı- nı – döyüş zamanı yaxınlıqda partlayan qum- baradan həyatını itirmiş əsgər yoldaşının, hərə- si bir tərəfə uçan qopuq əzalarına baxdıqca, öz ölümündən xəbərsiz beyninin son, ani çaxıntı- sıyla: “nə yaxşı, mən ölmədim” düşünən Ko- zeltsovun həyat finalını xatırladır. Fərq bircə bundadı ki, burada yaxınlıqda partlayan qum- baradan ölən də, bu ölümü öz gözləriylə müşa- hidə edib, öz ölümündən xəbərsiz, həyat eşqi ilə ölən də, Aydın özüdü...» [9]. Mən Afaq Məsudun bu assosiativ analo- giyasından, əlbəttə ki, uzağam, amma Aydın Məmmədovun bizim dünyamızın hadisəsi və ədəbi-tənqidi aləmimizdə bir «Aydın işığı»nın olması ilə tam razıyam... Onunla da razıyam ki, Aydın Məmmədov fenomenal bir alim, tənqidçi, ictimai nüfuza malik insan idi. Və onun 70 illik yubileyinə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun 2 fevral 2015-ci ildə həsr edilmiş elmi sessiyanın «Aydın Məmmədov fenomeni» adlandırılması da, elmimizin təsdiq etdiyi qənaətdir. Bu təkzibedilməz qənaəti ses- siyanı giriş sözü ilə açan institutun direktoru, akad. Tofiq Hacıyev belə təsbit etmişdir: «Ay- dın Məmmədov çox gənc ikən Azərbaycanın ictimai fikir tarixinə daxil olmuş bir dilçi, böyük alimdir. Biz bu gün Dilçilik İnstitutu olaraq Aydın müəllimin xatirəsini yad edirik, eyni hüquqla bu işi Ədəbiyyat İnstitutu, Ya- zıçılar Birliyi və ya hansısa ictimai-siyasi təş- kilat da edə bilərdi. Yəni Aydın Məmmədov belə çoxşaxəli istedad sahibi idi. O, öz qabiliy- yətini dərhal elan edə bilirdi. Nə ilə məşğul olurdusa, o sahədə dərhal öncüllüyü ələ alırdı. Biz Aydın Məmmədovu, əlbəttə, ilk növbədə dilçi kimi tanıyırıq. Azərbaycan dilçiliyi üçün, türkologiya üçün, ümumi dilçilik üçün Aydın Məmmədov çox işlər görüb. Bütün türk res- publikalarında fonetika ilə bağlı dissertasiya yazanların hamısı onun namizədlik işindən istifadə edir. Akad. A.Şerbak A.Məmmədovun fonetika sahəsində olan elmi fəaliyyətini həmi- şə yüksək dəyərləndirmişdir. O, Azərbaycan dilçi-alimləri içərisində ən çox istinad olunan şəxslərdəndir. Bu gün biz dilçilik və mədəniy- yət tarixində xüsusi çəkisi olan bir alimi yad edirik. Düzdür, o, elmlər namizədi kimi həyat- dan getsə də, amma ən çox istinad olunan şəxslərdəndir» [10]. Tofiq Hacıyev daha sonra deyib: «Təəs- süf ki, Aydın Məmmədov dünyadan elmlər na- mizədi kimi getdi. Ömrünün son illərində Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi proses- lərə, azadlıq hərəkatına qoşulduğundan elmi işi ilə məşğul olmağa vaxtı qalmırdı. Təsəvvür edin ki, Qazaxıstanda onun doktorluq refera- tını çap etdilər. Onun isə başı ictimai məsələlə- rə elə qarışdı, müdafiəyə getmədi. Amma biz Aydını elə doktor kimi tanıyırıq. Başqa res- publikalarda da onu doktor kimi tanıyırlar. Mən Azərbaycanda onun kimi nəzəri hazırlıqlı fonetist tanımıram. Yadımdadır, Azərbaycanda 2 «Türkologiya», № 2 QURBAN BAYRAMOV 18 böyük türkoloq Aleksandr Şerbakın kitabının müzakirəsi keçirilirdi. Məruzəçi Aydın Məm- mədov idi. Bu adam bir məruzə elədi ki, Şer- bakın özü heyran qaldı. Bütün müasir türkolo- giya nəzəri və fonetik baxımdan onun məruzə- sində işıqlandırıldı və özünü böyük dilçi hesab edənlərin hamısı gördü ki, bizim fonetikamız hansı nəzəri səviyyədədir. A.Məmmədov 1988-ci ildə “Kitabi-Dədə Qorqud”un birinci kollokviumunu təşkil edə- rək Türkiyə ilə Azərbaycan arasında elmi-mə- dəni əlaqələrin güclənməsinə nail olmuşdur. “Azərbaycan filologiya məsələləri” adlı toplu- sunun çapı da onun adı ilə bağlıdır. Həmçinin o, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda Tipoloji dilçilik şöbəsində çalışıb. Aydın Məmmədov görkəmli dilçi olmaqla yanaşı, həm də istedad- lı ədəbiyyatşünas, tənqidçidir. Aydın Məmmə- dov AMEA-nın Rəyasət Heyətində Humanitar Bölmənin (akad. Məmməd Cəfərin rəhbərliyi ilə. – Q.B.) elmi katibi vəzifəsində işləyərək bu sahədə çoxlu işlər görmüşdür. Çox gözəl qələmi olan bir tənqidçi idi. Hamı arzu edirdi ki, Aydın onun haqqında bir yazı yazsın» [10]. Bu, qazanılmış tənqidçi nüfuzu və tən- qidçi səlahiyyəti idi və özü də asan qazanılma- mışdı. Axı, Aydın Məmmədov tənqidə gələndə artıq Azərbaycan tənqidi 60-cı illər ədəbiyyatı kimi keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdu. Bu mərhələdə Azərbaycan tənqidi- nə yeni nəfəs, yeni baxış bucağı, fərqli təhlil manerası, orijinal ədəbi-estetik kriterilər axını başlamışdı. Aydının qarşısında böyük nüfuza və təcrübəyə malik, ustad tənqidçilər nəsli var idi. Məmməd Arif, Məmməd Cəfər, Cəfər Cə- fərov, Kamal Talıbzadə, Bəkir Nəbiyev, Yəh- ya Seyidov, Qulu Xəlilov, Məsud Əlioğlu, Pə- nah Xəlilov, Əhəd Hüseynov, Cəlal Abdulla- yev, Elçin, Gülrux Əlibəyova, Akif Hüseynov, Şamil Salmanov, Asif Əfəndiyev (Asif Ata), öz nəslindən Kamil Vəli, Kamal Abdulla, Ni- zami Cəfərov və bizlər... Ədəbi tənqidlə məş- ğul olan, mənsub olduğu nəsil, istedad dərəcə- si və nəzəri hazırlıq səviyyəsi baxımından ta- mamilə fərqlənən tənqidçilərimizin heç də tam olmayan bu nüfuzlu siyahısında, bu pleyadada fərqlənmək, nəzərəçarpacaq nüfuz qazanmaq o qədər də asan məsələ deyildi! Aydın Məmmə- dov öz istedadı, vətəndaşlığı və fədakarlığı, erudik biliyi, ədəbi fəhmi ilə bu «müşkülə» açar saldı və özünəlayiq nüfuzlu yerini tapdı, bu yeni müstəvidə məqamını tutdu!.. Onun «Zamanla səsləşən şeirlər sorağında» (I və II məqalələr), «Bugünkü nəsrimizin poetik mən- zərəsi», «Nəsrin çətin yolları, tənqidin dolan- bacları», «Ən gənc nəsrimizin poetik mənzərə- si» [11] qəbildən məqalələri bu cəhətdən ol- duqca böyük maraq doğururdu və ədəbi tən- qiddə spesifik idrak hadisəsinə çevrilirdi. Ay- dın Məmmədov yeni tipli tənqidçi təfəkkürü ilə Azərbaycan nəsrinin o dövrdə təyinedici missiyaya malik ümumittifaq nəzəri fikri sə- viyyəsində poetik mənzərəsini yaratmağa mü- vəffəq olmuşdu. Görkəmli mütəfəkkir-tənqidçi Yaşar Qa- rayev o dövrün (70-ci illərin) ədəbi tənqidini səciyyələndirərkən «Tənqidin gəncliyi» məqa- ləsində Aydın Məmmədov tənqidini belə qiy- mətləndirirdi: «Bu nəslin bütövlükdə ifadə et- diyi orijinal bədii çalar və fərdi estetik əda öz ilk qabarıq ifadələrindən birini Aydın Məm- mədovun fərqli manera ilə yazılmış məqalələ- rində tapdı. “Bugünkü nəsrimizin poetik mən- zərəsi”, “Ən gənc nəsrimizin poetik mənzərə- si” məqalələri onun miqyaslı və obrazlı təfək- kür tərzi, bədii istedad və imkanları barədə nikbin ümid və təsəvvür aşıladı. Bu yazılarda o, milli-bədii prosesi (əsasən nəsri) geniş kon- tekstdə, onun perspektivli meyilləri işığında alır və fərdi, müstəqil, emosional düşüncələrin predmetinə çevirə bilir» [12]. Aydının tənqidində, ənənəvi tənqiddən fərqli olaraq sərbəst düşüncə, interpretasiya, yeni yozum, emosionallıqla süslənmiş akade- mizm əsas, aparıcı xətti təşkil eləyir. Aydının tənqidində emosionallıqla analitikliyin vəhdəti paradoksal hala çevrilmir, əksinə, harmoniya yarada bilir, biri-digərini tamamlayır... Fərqli Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|