N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
AYDIN MƏMMƏDOV – YENİ TƏNQİDÇİ TİPİ KİMİ, YAXUD GERÇƏYİN NAĞILI… 19 bir mahiyyət çaları yaradır. Əlbəttə, fərqlən- mək istedadın bəhrəsidir. İstedad isə ədəbi- nəzəri kontekstdə hərtərəfli filoloji biliyə yiyə- lənmək, müəyyən ideya-estetik mövqedə da- yanmaq qabiliyyəti, ehtiras, mübahisəyə hə- vəs, vətəndaşlıq hissinə malik olmaq, milli ədəbiyyatın heysiyyətini qorumağı, onun təəs- sübkeşi olmağı bacarmaq deməkdir... Aydının tənqidində 70–80-ci illərin ön- cül tənqidinə xas olan bu cəhətlər cəmlənmiş- di. Aydın bir tənqidçi kimi narahat və axtarıcı qələm əhlindən idi. Aydın Məmmədov bir tən- qidçi kimi bədii mətnin, materialın cövhərini üzə çıxarmağı bacarır, bədii mətnin müəlli- finin belə duymadığı, ağlına gəlmədiyi gizli qatları aşkarlayır, özünün yozumlarını, şərhlə- rini inandırıcı hərarətlə, qeyri-adi məntiqlə or- taya qoyurdu, ədəbi janrların mahiyyətinə var- maqla prosesin istiqamətini müəyyənləşdirirdi. Belə ki, Aydını bir tənqidçi kimi maraq dairə- sinə daxil olan məsələlərdən ən mühümü ayrı- ayrı janrların – 60–80-ci illər şeirinin, nəsrinin ədəbi prosesdəki canlı inkişafını izləmək, ümumiləşdirmək, ümumidə xüsusinin, xüsu- sidə ümuminin yerini və əhəmiyyətini dürüst- ləşdirmək, poeziyanın, nəsrin inkişaf perspek- tivlərini proqnozlaşdırmaq dururdu. Onun yu- xarıda adlarını çəkdiyimiz «Zamanla səsləşən şeirlər sorağında» (I və II məqalələr), «Bugün- kü nəsrimizin poetik mənzərəsi», «Nəsrin çə- tin yolları, tənqidin dolanbacları», «Ən gənc nəsrimizin poetik mənzərəsi», ümumiyyətlə «Sözümüz eşidilənədək» kitabında toplanan, həmçinin ora düşməyən bir sıra məqalələri, icmalları, dialoqlarında Azərbaycan poeziyası- nın, nəsrinin yeni mərhələdəki vəziyyəti, proq- ressiv və reqressiv cəhətləri ətraflı təhlil olu- nur, inkişaf meyilləri qiymətləndirilir, dövrün ədəbi həyatı üçün mahiyyətli, mənalı və xeyirli olan inandırıcı elmi-nəzəri mülahizələr irəli sürülürdü. Məsələn, «Zamanla səsləşən şeirlər sora- ğında» məqalələri 60–70-ci illər ədəbi prosesi- nə həsr edilmiş tutarlı, faktlarla zəngin, ümu- miləşdirmələrlə süslənmiş və dediyimiz krite- riləri ehtiva edən səciyyəvi bir əsər təsiri ba- ğışlayır. Burada, tənqidçi təəssüratı yoxdur, elmi-nəzəri məntiq və təhlil, poeziyanın im- kanlarının estetik dərki, poetik təfəkkürdə ən- ənə və novatorluq problemi, ənənəviçilik və formal novatorluğun təzahürləri, «şeir axını» və mənasızlıq, şeir axınının həqiqi poeziyanı sıxışdırmaq təhlükəsi, istedadla istedadsızın tənasübünün estetik zövqə vurduğu ziyan və s. tənqidçini ciddidən-ciddi düşündürür, poetik təsərrüfatda baş verənlərin səbəblərini tapma- ğa və bunların necə aradan götürülməsinin yollarını aramağa çalışır. Aydın Məmmədovu bir düşüncə sahibi kimi şeirdə sənətkarlığın aşağı düşməsi, ədəbi tənqidin şeir təsərrüfatı ilə lazımınca, dəyərincə məşğul olmadığı, konyunktur resenziyaların ya- zılması, poeziya, eləcə də digər ədəbi janrlar haq- qında yazılan yaxşı məqalələrin kəmiyyətcə azlığı, şair və yazıçı şəxsiyyətinin təzyiqi qarşı- sında tənqidçi dözümsüzlüyü narahat edirdi. Aydın tənqidində müasirlik kateqoriya- sının şərhinə və bu kateqoriyanın prinsipləri ilə bədii mətni təhlilə xüsusi önəm verirdi. Aydının tənqidində müasirlik kateqoriyasının əsas, başlıca komponentləri əksini, izahını tapa bilir. O, müasirliyi aktuallıqla eyniləşdirməyi, hər iki estetik kateqoriyadan sənətkarlığın zə- rəri hesabına sui-istifadə etməyi o dövrün ədə- biyyatının ən yaralı yeri sayır və bədii ədəbiy- yatın sənətkarlıq məsələlərini, tədqiqini hər iki estetik kateqoriya ilə vəhdətdə aparır, müasir- liyin əsas ideya-estetik mündəricəsini açır. Be- ləliklə, Aydın bir tənqidçi kimi məqalələrində günün estetik tələbləri mövqeyindən konsep- tuallığı həmişə nəzərdə saxlayır, tənqiddə mü- şahidə edilən fəaliyyətsizliyi, kəsərsizliyi, bi- ganəliyi heç cür qəbul eləmir, tənqidi tənqid atəşinə tutur... Aydının tənqidində (mən bu ifadəni dönə- dönə işlətməkdə məqsədim odur ki, bildirim ki, 2 * QURBAN BAYRAMOV 20 həqiqətən də, Aydının spesifik, Aydına məx- sus tənqidi mövcuddur) bir cəhət də diqqətçə- kəndir. Dilçi-linqvist, türkoloq-alim Aydınla, ədəbi-estetik kateqoriyalarla düşünən tənqidçi Aydının düşüncə tərzinin ortaq məxrəcə gəl- məsi, birinin digərini uyarlıqla tamamlama- sıdır. Dilçi Aydınla tənqidçi Aydının birləşən müşahidə və mühakimələri ayrı-ayrı ədəbi- estetik problemlərin əsaslı, obyektiv şərhinə, təhlilinə etibarlı estetik zəmin hazırlayır. Elə bir zəmin ki, xarakter, qəhrəman, forma və məzmun, yazıçı mövqeyi, aktuallıq və müasir- lik, bədii dil və sənətkarlıq problemlərinin düzgün, dürüst, səviyyəli tədqiq və təqdimini təmin edir. Belə ki, Aydının bədii fikrimizin, ədəbi məhsulumuzun təhlilinə və tənqidinə həsr edilmiş məqalələr silsiləsi ədəbi prosesin ça- tışan və çatışmayan cəhətlərini, uğur və nöq- sanlarını polemik müstəvidə, nəzəri mübahisə- lər diapazonunun genişliyi kontekstində üzə çıxarır, onun inkişafının əsas meyillərini mü- əyyənləşdirir, ədəbi məhsulun ümumən, küllən elmi-nəzəri, estetik təsnifatını verə bilir, bədii prosesə hərtərəfli və nüfuzlu müdaxilə etmək imkanı qazanır... Aydın Məmmədov Azərbaycan tənqidinə ilk dəfə linqvistik modellərin ədəbiyyatşünas- lığa – ədəbi tənqidə tətbiqini gətirənlərdən biri oldu və hələ Avropada yeni-yeni təşəkkül ta- pan «strukturalist poetikanın» (görkəmli ingilis filoloqu Conatan D.Kuller) təhlil metodologi- yasından istifadə elədi. Elə Conatan D.Kuller də Aydının həmyaşıdı idi. Qəribədir, Aydın ədəbi və ictimai mühitdə hamı ilə, ən cox isə özü özü ilə debatı xoşlayardı və bu onun psixoanalitik düşüncə tərzinin işartılarından idi... Lakin bunu əsaslı şəkildə təsbit etməyə onun vaxtı, imkanı, daha doğrusu, hövsələsi olmadı. Hövsələ de- dim, Aydının həmqələm, həmməslək dostu, yazıçı-publisist, dilçi-tənqidçi Kamal Abdulla- nın Aydın barəsində yana-yana yazdığı esse- sindən bir müşahidəsi yadıma düşdü. Aydının elmdə, tənqiddə, ictimai-siyasi mühitdə, ümu- miyyətlə, həyatında-fəaliyyətində «fatehlik» təş- nəsi olmasını xarakter səviyyəsində yeganə ola- raq Kamal Abdulla dürüst müşahidə etmişdi. O vaxtkı ümumittifaq miqyasında türkoloq kimi tanınan Aydına müraciətlə deyir: «Aydın, qardaşım, bu sənin üçün az idimi? O dəqiqə həvəsdən düşürdün. Bəlkə ən yaxın, ən məh- rəm iki-üç ürək dostun xasiyyətinin belə bir məqamını bilirdi ki, nail olduğun, fəth etdiyin hər hansı bir şey sənin üçün yalnız o fəth edilmə prosesi zamanı maraqlı olur. Dilçilik artıq sənin aləmində fəth edilmişdi. Qarşıda daha geniş və qismən yeni və yeni olduğu üçün də son dərəcə cazibəli ədəbiyyat meydanı açılırdı. Bu meydana yeni bir maraq və hə- vəslə atıldın. Yeni bir mübarizə həvəsi ilə. Bir-birinin ardınca sanki birnəfəsə yazılmış kəskin tənqidi məqalələrin 70-ci və 80-ci illər Azərbaycan ədəbi tənqidinin ən gözəl nümunələri oldu. Hamının diqqət mərkəzinə keçmişdin. Sənin nüfuzlu tənqidçi sözünü həm qocaman sənət- karlarımız, həm də gənc, istedadlı şair və yazı- çılarımız, kimi nigaran-nigaran, kimi də ümid və həvəslə gözləyirdi. Böyük bir Tərcümə Mərkəzinə rəhbərlik sənə tapşırılmışdı və sən də burada özünəməxsus təşkilatçılıq səliqə- sahmanınla artıq sezilən və möhkəmlənən bir dəst-xətt yaradırdın. Aydın, qardaşım, yavaş- yavaş əlin-ayağın bir yerə yığılırdı, həmməs- ləklərinlə bir mərkəzdə birləşmişdin, bu sənin üçün az idimi?» [13]. Aydın üçün öz ömrü kimi, hər şey az idi və bu «azlığın» labirintində o axtara-axtara, nəyisə «fəth» etmək üçün aza-aza gedirdi, türklər demiş «koşurdu»! Bəlkə də, onu həm- karlarından, ürək dostlarından, onu sevənlər- dən fərqləndirən də bu cəhəti idi. Onu sevənlər isə var idi. Yenə də, Kamal Abdullaya istinad edək: «Aydın Məmmədov öz məhvini özü ha- zırlayanlardan biri oldu. Və öz fiziki məhvi ilə qovuşmayana qədər sakitləşə bilmədi. Çox şey qaldı ki, ona deyə bilmədim. Və deyə bilmə- diklərimi ağır da olsa, yazmaq istədim. Aydına Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|