N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

139 
 
masına şərait yaradır. 
 
 
6.1 Vitaminlərin təsnifatı və nomenklaturası 
 
Vitaminlərin  öyrənilməsi  1880-ci  ildə  N.  İ.  Lunin  tərəfin-
dən  başlanmış  və  ilk  dəfə  1911-ci  ildə  K.  Funk  tərəfindən  düyü-
nün  kəpəyində  müəyyən  edilmişdir.  Hələ  qədim  zamanlarda 
insanlar  arasında  bir  sıra  kütləvi  xəstəliklər  (sınqa,  beri-beri, 
pellaqra və s.)  yayılmışdır. Beri-beri xəstəliyi haqqında məlumatı 
qədim  Çin,  Yunan  və  Hind  həkimlərinin  əsərlərində  təsadüf 
olunur. 1912-ci ildə polyak alimi K. Funk düyü kəpəyindən alınan 
və  beri-beri  xəstəliyində  işlədilən  kristal  maddənin  tərkibində 
amin (─NH
2
) qrupunun olmasını müəyyən etmişdir və bu maddə-
yə  vitamin  (latınca  vita-həyat,  vitamin-həyat  amili)  adı  verməyi 
təklif  etdi..  Sonralar  məlum  oldu  ki,  düyü  kəpəyindən  alınmış 
kristal  maddə  də  müxtəlif  birləşmələrin  qarışığından  ibarətdir. 
Sonralar qida ilə qəbul edilən, həyat üçün zəruri olan və orqanizm 
tərəfindən  energetik  maddə  kimi  istifadə  edilməyən  bioloji  aktiv 
maddələr  vitaminlər  adı  altında  birləşdirildi.  Sonralar  aydın 
olmuşdur ki, tərkibində amin qrupu olmayan vitaminlər də (askor-
bin turşusu, tokoferol, pridoksin və s.) vardır.  
Vitaminlər  latın  hərfləri  ilə  adlandırılır.  A,  B,  C,  D,  E,  K 
vitaminləri  və  s.  Lakin  bunlar  təsirlərinə  görə  (antikseroftalmik, 
antipellaqrik vitaminlər və s.) və kimyəvi tərkiblərinə görə də (tia-
min, askorbin turşusu və s.) adlandırılır. Hazırda hər üç adlanma-
dan istifadə edilir.  
Vitaminlər  müxtəlif  qrup  üzvi  birləşmələrə  aid  olduğu 
üçün onların həll olma qabiliyyətinə görə iki qrupa bölünür.  
1. Yağda həll olan vitaminlər – A, D, E, K, Q 

---

140 
 
2. Suda həll olan vitaminlər – B qrupu (B
1
, B
2
, B
3
, B
5
, B
6
) 
vitaminləri, C, PP, fol, paraaminbenzoy turşusu və s.   
Yuxarıda qeyd edilən vitaminlərin bəziləri bir neçə forma-
da olur. Həmin formalar – vitamerlər adlandırılır. Məsələn, A
1
 və 
A
2
 vitaminləri A vitamininin, D
2
 və D
3
 vitaminləri D vitamininin 
vitamerləridir.  
Cədvəl 9. 
Vitaminlərin mühüm nümayəndələri 
 
Adlandırılma (nomenklatura) 
İnsanların 
maksimum 
gündəlik  təla-
batı, mq-la 
Hərflə 
işarəsi 
Kimyəvi adı  
(beynəlxalq təs-
diq olunmuş) 
Bioloji  təsir  xüsusiyyəti-
nə əsaslanan adı 
Yağda həll olanlar 
A 
Retinol 
Antikseroftalmik vitamin 
2,5 
D 
Kalsiferol 
Antiraxitik vitamin 
0,025 
E 
Tokoferol 
Nəsiltörətmə vitamini 
5,0 
K 
Filloxinon  
Antihemorragik vitamin 
0,015 
Q 
Uboxinon 
─ 
─ 
Suda həll olanlar 
B
1 
Tiamin 
Antinevrit (anegrin) 
3,0 
B
2 
Riboflavin 
Boy artımı vitamini 
3,0 
B
5
(PP) 
Nikotin turşusu  Antipellaqra vitamini 
25 
B
6 
Piridoksin 
Antidermatit vitamini 
2,0 
B
12 
Siankobalamin 
Antianemik vitamin 
0,001 
C
1 
Askorbin 
turşusu 
Antiskorbut vitamini 
100 
B
3 
Pantoten 
turşusu 
Antidermatit vitamini 
12 
H 
Biotin 
Antiseborrik vitamini 
0,01 
P 
Rutin (sitrin) 
Keçricilik vitamini 
50 
 
Vitaminlər əvəzolunmaz birləşmələrdir. Onların orqanizmdə 
müxtəlif  miqdarda olmasından asılı olaraq orqanizmin avitaminoz 

---

141 
 
hipovitaminoz və hipervitaminozluq halları yaranır. 
 
 
 
 
Avitaminozluq – qida maddələrinin tərkibində vitaminlərin 
tamamilə  olmaması  halına  deyilir.  Bir  neçə  vitaminin  olmaması 
poliavitaminoz adlanır. Bu hal müəyyən xəstəliklərə gətirib çıxarır 
və orqanizmin məhvi ilə nəticələnir.   
Hipovitaminozluq  –  qidada  bu  və  ya  digər  vitaminin 
qismən  çatışmamazlığı,  yəni  vitaminlərin  səviyyəsinin  normadan 
aşağı düşdüyü hallarda baş verir.  
Əmələ gəlmə səbəblərinə görə hipovitaminozları iki qrupa 
bölmək  olar:  1)  ekzogen  hipovitaminozlar-qida  maddələrinin 
keyfiyyətsizliyi  nəticəsində  baş  verir.  2)  endogen  hipovitaminoz-
lar-orqanizmdə baş verən patoloji hallarla əlaqədar meydana çıxır.  
Hipovitaminozluq  hallarında  –  orqanizmin  iş  fəaliyyəti 
aşağı düşür, qaranlıqda görmə zəifləyir, ümumiyyətlə orqanizmin 
xəstəliklərə qarşı müqaviməti zəifləyir.  
Hipervitaminozluq – vitaminlərin uzun müddət həddindən  
artıq qəbul edilməsi nəticəsində baş verir. Bu hal bir sıra xəstəlik-
lərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Belə xəstələrə hipervitaminoz- 

---

142 
 
lar deyilir. Hipervitaminozluq yağda həll olan vitaminlər (xüsusən 
A  və  D)  üçün  xarakterikdir.  Bu  hal  insan  orqanizmində  bir  sıra 
allergik xəstəliklərin əmələ gəlməsinə şərait yaradır.  
Vitaminlərlə  zəngin  bitki  və  heyvan  mənşəli  ərzaqlarla 
qidalanma  orqanizmdə  fermentativ  proseslərin  normal  getməsi 
üçün əsas amillərdən biridir.  
 
 
 
6.2 Vitaminlərin təyin edilmə üsulları 
 
Qida məhsullarının tərkibində olan vitaminləri təyin etmək 
üçün  iki  üsuldan  istifadə  edilir:  fiziki-kimyəvi  və  bioloji  üsul-
lardan. 
Fiziki-kimyəvi üsul müxtəlif vitaminlərin müəyyən kimyə-
vi  reaktivlərlə  rəngli  reaksiyalar  vermək  qabiliyyətinə  əsaslanır. 
Bioloji üsulun mahiyyəti bundan ibarətdir ki, heyvanlar müəyyən 
müddət  ərzində  (dəniz  donuzu,  siçovul  və  s.)  süni,  vitaminsiz 
pəhrizlə  qidalandırırlar,  təcrübə  heyvanlarında  avitaminoz  əmələ 
gəldikdən sonra, onları tədqiq olunan qida maddələri ilə yemləyir-
lər. Qida maddəsinin müəyyən vitaminin avitaminozunun qarşısını 
ala  bilən  miqdarını  təyin  etməklə,  onun  tərkibindəki  vitaminin 
aktivliyini hesablayırlar. 
 
 
6.3 A vitamini 
 
A  vitamini  (və  ya  retinal)  bitkilərdə  provitamin  formada 
olur. Onun provitamini  karotindir. Onun da 3 izomeri  vardır:  α-, 
β─,  γ─karotin.  Karotinlərin  qarışığında  β─karotin  çoxluğu  (təx-

---