N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

207 
 
ifadə  edilir  (bu  tənlikdə  ΔH-ümumi  enerjinin  dəyişməsini,  ΔG-
sərbəst  enerjinin  uğradığı  dəyişikliyi,  T-mühitin  mütləq  tempera-
turunu,  ΔS  isə  sistemin  entropiyasını  göstərir).  Hər  hansı  bir 
reaksiya  zamanı  sərbəst  enerjinin  dəyişməsini  isə  ΔG=ΔH-TΔS 
tənliyi ilə ifadə etmək olar. Maddənin sərbəst enerjisinin ayrılması 
ilə müşaiət olunan reaksiyalar ekzerqonik proseslər, enerjinin sərf 
olunması  ilə  baş  verən  reaksiyalar  isə  enderqonik  proseslər 
adlanır.  Canlı  orqanizmlərdə  kimyəvi  reaksiyalar  sadəcə  olaraq 
istilik enerjisinin xaric olunması ilə nəticələnmir. Bu reaksiyalarda 
yaranan  enerji  istilik  enerjisinə  çevrilmədən  bilavasitə  bir  sıra 
həyati funksiyaların yerinə yetirilməsinə sərf edilir.  
Üzvi maddələrin sərbəst enerjisinin maddi əsasını atomlar 
arasında olan kimyəvi rabitələr təşkil edir. Adətən, üzvi birləşmə-
lərdə  olan  adi  kimyəvi  rabitə  növlərinin  parçalanması  və  sintezi 
zamanı ayrılan və ya qəbul edilən enerjinin miqdarı 19,5 kC/mol-
dan  artıq  olmur.  Lakin  25  kC/mol  və  daha  artıq  sərbəst  enerjiyə 
malik  olan  kimyəvi  rabitə  növləri  də  məlumdur.  Belə  kimyəvi 
rabitələrə-makroergik  rabitə,  birləşmələrə  isə  makroergik  birləş-
mələr deyilir. Makroergik rabitəyə malik olan birləşmələrdən üzvi 
aləmdə  ən  geniş  yayılanları-nukleozit-trifosfatlar  (ATF,  UTF, 
STF,  QTF,TTF),  kreatinfosfat,  fosfoenolpiroüzüm  turşusu,  1,3-
difosfoqliserin  turşusu,  bəzi  tioefir  birləşmələri  (məsələn,  asilko-
enzim-A) və başqaları aiddir.  
Bioenergetik  proseslərdə  ATF-in  çox  mühüm  əhəmiyyəti 
vardır. Onun bir qram  molekulunun  hidroliz prosesinə uğrayaraq 
ADF və fosfat turşusuna çevrilməsi zamanı 30,2 kC enerji ayrılır.  

---

208 
 
 

---

209 
 
Bu    maddə  orqanizmdə  universal  enerji  mənbəyi  vəzifəsi 
daşıyır.  Toxumalarda  digər  makrorgik  rabitəli  birləşmələr  çox 
zaman  ATF  molekullarında  toplanan  enerjinin  sərf  edilməsi 
hesabına yaranır.  
Tənəffüs  əmsalı.  Heyvan  orqanizmində  qida  maddələri 
tədricən  oksidləşərək,  mübadilənin  son  məhsulları  olan  karbon 
qazına, suya və digər kiçikmolekullu kimyəvi  birləşmələrə çevri-
lir;  bu prosesi üzvi maddələrin zəif sürətlə  yanmasına bənzətmək 
olar. Qida maddələri orqanizmin daxilində karbon qazına və suya 
qədər oksidləşdikdə, onların orqanizmdən xaricdə yanması zamanı 
ayrılan  istiliyin  miqdarına  bərabər  enerji  əmələ  gəlir.  Buna  görə 
də,  orqanizmin  sərf  etdiyi  oksigenlə  ondan  xaric  olan  karbon 
qazının  həcminə  əsaslanaraq,  bədəndə  əmələ  gələn  enerjinin 
miqdarı haqqında mühakimə yürütmək mümkündür.  
Bədəndən  xaric  olunan  karbon  qazının  həcminin  sərf 
edilən oksigenin həcminə nisbəri tənəffüs əmsalı adlanır. 
 
2
2
O
CO
RQ

 
 
Burada RQ tənəffüs əmsalının rəmzidir.  
Tənəffüs  əmsalının  qiyməti  oksidləşən  maddələrin  tərki-
bindən  asılıdır.  Karbohidratların  oksidləşməsi  zamanı  sərf  edilən 
oksigenin  həcmi  əmələ  gələn  karbon  qazının  həcminə  bərabər 
olur. Aydındır ki,  əgər orqanizmin qəbul  etdiyi  oksigenin  hamısı 
yalnız karbohidratların oksidləşməsinə sərf edilərsə, onda tənəffüs 
əmsalı vahidə bərabər olur.  
 
C
6 
H
12 
O
6 
+ 6O
2 
→ 6CO
2
 + 6H
2
O 

---

210 
 
1
6
6
2
2


O
CO
RQ
.  
Yağların tərkibində oksigen atomlarının miqdarı karbohid-
ratlardakına  nisbətən  azdır.  Yağlar  oksidləşdikdə  həm  karbon 
qazının əmələ gəlməsi, həm də hidrogen atomlarının oksidləşməsi 
üçün  oksigen  sərf  edilir.  Odur  ki,  yağların  oksidləşməsi  zamanı 
tənəffüs  əmsalı  vahiddən  aşağı  (0,7)  olur.  Zülalların  oksidləşmə-
sinin tənəffüs əmsalı 
  0,8-ə bərabərdir. 
Qarışıq qidalanma şəraitində insanların tənəffüs əmsalı 0,7 
ilə  1,0  arasında  tərəddüd    edir  (orta  hesabla  0,83-0,87).  Qida 
qarışığında    karbohidratların  nisbi  miqdarı  nə  qədər  çox  olarsa, 
tənəffüs əmsalı da bir o qədər yüksək olur. 
Tənəffüs əmslının qiymətinə və ydylan oksigenin həcminə 
əsaslanaraq, müvafiq cədvəllər vasitəsilə orqanizmdə əmələ gələn 
istiliyin miqdarını müəyyən etmək olar. Tənəffüs əmsalı şəraitdən 
asılı  olaraq  dəyişə  bilər.  Aclıq  halında  orqanizmin  karbohidrat 
ehtiyatı  tükəndiyinə  görə,  yağlar  oksidləşməyə  başlayır  və 
tənəffüs əmsalı 0,7-yə yaxınlaşır. Kökəlmə zamanı isə bunun əksi 
müşahidə edilir, yəni toxumalarda, karbohidratlardan yağlar sintez 
edilir və tənəffüs əmsalı yüksəlir.   
 
 
 
 8.1 Maddələr mübadiləsinin öyrənilmə üsulları. 
 
Qəbul edilən qida maddələrinin ilk çevrilmələrindən başla-
yaraq,  mübadilənin  son  məhsullarının  əmələ  gəldiyi  mərhələyə 
qədər uğradıqları bütün kimyəvi dəyişikliklərə  a r a l ı q  m ü  b a- 
d  i  l  ə    deyilir.  Mədə-bağırsaq  traktında  gedən  həzm  və  sorulma 
prosesləri,  sümüklərdə  mineral  maddələrin  əmələ  gəlməsi,  bəzi 

---

211 
 
toxumaların ara maddələrinin və mayelərinin yaranması müstəsna 
olmaqla, aralıq mübadilənin yerdə qalan bütün prosesləri hüceyrə- 
lərin daxilində baş verir.  
Balans  üsulu  ilə  müxtəlif  elementlərin  və  maddələrin 
(azot,  kalsium,  fosfor,  su  və  s.)  qəbul  edilən  və  kənar  olunan 
miqdarı  təyin  edilməklə,  orqanizmin  onlara  olan  təlabatı  müəy-
yənləşdirilir. Yoxlanan maddənin (məsələn, azotun) qəbul edilmiş 
miqdarı  ifraz  olunandan  çoxdursa  müsbət  balans  adlanır.  Bu 
zaman həmin maddə bədəndə toplanır. Belə hal ən çox cavanlarda 
nəzərə  çarpır.  Maddənin  qəbul  olunmuş  miqdarı  ifrazından  az 
olarsa,  o  mənfi  balans  adlanır.  Həmin  vəziyyət  müxtəlif  xəstə-
liklərdə yaranır. Qəbul olunan maddənin miqdarı ilə ifraz olunankı 
eynidirsə ona müvazinət balansı deyilir.  
Balans üsulu insan və heyvanların müxtəlif maddələr olan 
təlabatının  miqdarca  təyininə  imkan  verir.  Bu  üsulla  keyfiyyət 
təlabatını müəyyən etmək olmur.  
Nişanlanmış  atomlar  üsulundan  istifadə  etməklə  orqaniz-
mə  daxil  olan  maddənin  tərkibində  (aminturşusunda,  yağ  turşu-
sunda, hormonda, vitamində, duzlarda və s.) atomlardan biri (mə-
sələn, karbon, kükürd, fosfor, azot,  və  s.) nişanlanır-yəni  mədəyə 
radioktiv izotopu olan element daxil olur. Radioktiv elementə görə 
orqanizmdə,  ayrı-ayrı  orqan,  toxumalarda  yoxlanan  maddənin 
vəziyyəti izlənir. Bu üsul aralıq mübadilənin ətraflı öyrənilməsinə 
imkan verir. Angiostomiya üsulunda müxtəlif orqanların aralarına, 
arteriya  və  vena  damarlarına  fistula  qoyularaq  istənilən  vaxtda 
qan,  öd  və  başqa  nümunələr  götürülür,  kimyəbi  təhlil  aparılır.      
İ.  P.  Pavlov,  J.  S.  London  tərəfindən  təklif  edilmiş  bu  üsul 
müxtəlif  maddələrin  (məsələn,  karbohidratların,  zülalların  və  s.) 
ayrı-ayrı orqanlarda mübadiləsini-yəni çevrilmələrini öyrənməyə  
imkan verir.  

---