218
Pankreas şirəsinin əsas fermenti tripsindir. Bu ilk dəfə
A. Y. Danilevski tərəfindən ayrılmışdır. Tripsinogen qeyri-fəal
formada əmələ gəlir. Bağırsaq şirəsindəki enterokinazanın təsiri
ilə fəallaşaraq tripsinə çevrilir. Tripsin tipik qlobulindir. Mühitin
pH-ı 8 – 9 olduqda, hətta neytral və zəif turş mühitdə də fəal olur.
Bu ferment peptidlərdə lizin və arginin karboksil qrupları hesa-
bına yaranmış peptid, amid və efir rabitələrini hidroliz edir. Efir
və amid rabitələri, peptid rabitəsinə nisbətən sürətlə parçalanır.
Tripsin peptid rabitəsinin təxminən 30%-ni parçalayır. Bu fermen-
tin təsiri ilə zülallar polipeptidlərə və qismən aminturşularına
hidroliz olunur.
Ximotripsin qeyri-fəal ximotripsinogen şəklindədir. Bu
ferment az miqdarda tripsinin təsirindən fəallaşır.
Ximotripsin üç formada: alfa-, betta-, qamma- ximotripsin
şəklində olur. Bu ferment pepsin və tripsinin təsirindən parçalan-
mış zülalları peptidlərə və sərbəst aminturşularına qədər hidroliz
edir. Ximotripsində tripsin kimi efir və amid rabitələrini də parça-
layır, lakin tripsinə nisbətən az fəaldır. Mühitin pH-ı 7 – 9
olduqda
fəallaşır.
Elastaza ferment kompleksi olub, elastini, kollageni və
mukoproteidləri parçalayır. Bu ferment kompleksi mühitin pH-ı
7,4 – 8,7 olduqda fəaldır.
Karboksipeptidaza qlobulin təbiətli maddə olub, tipik pep-
tidazadır. Polipeptidləri sərbəst karboksil qrupu tərəfindən amin
turşularına parçalayır.
Dipeptidaza dipeptidləri sərbəst aminturşularına ayırır.
Protaminaza yalnız protaminləri hidroliz edir.
Nukleazalar (və ya polinukleotidazalar) nuklein turşularını
mononukleotidlərə: ribomukleotidlərə və dezoksiribonukleotidlərə
qədər parçalayır.
219
Lipaza yağların hidrolizini sürətləndirən fermentdir.
Bunun fəallığını öd, sistein, tioqlikol turşusu və kalsium duzları
artırır. Bu ferment ph 8 olduqda fəal olur.
Amilaza mürəkkəb karbohidratların (nişasta, qlikogen və
dekstrinlərin) maltozaya kimi parçalanmasını sürətləndirir. Bu çox
fəal fermentdir, pH 7 olduqda qüvvətli təsir göstərir, öd fəallığını
artırır.
Maltaza amilazanın təsirindən əmələ gəlmiş maltozanı
qlükozaya qədər parçalayır. Laktaza əsas etibarilə cavan heyvan-
larda süd şəkərini qlükozaya və qalaktozaya parçalyır.
İnvertaza isə saxarozanı qlükoza və fruktozaya qədər
hidroliz edir.
Bağırsaq həzmində qaraciyərin sekresiyası olan ödün də
rolu böyükdür. Sutkada diri çəkisinin hər kiloqramına at 10 – 12
ml, qaramal 5 – 15 ml, qoyun 20 – 40 ml, donuz 36 – 56 ml öd
ifraz edir.
Öd 2 cür olur. Qaraciyər axarlarından alınan ö d q a r a-
c i y ə r ö d ü, öd kisəsininki isə k i s ə ö d ü adlanır. Bunların
kimyəvi tərkibi eynidir, yalnız quru maddənin miqdarına görə
fərqlənir. Kisə ödündə quru maddə 9 – 20%, qaraciyər ödündə isə
1 – 5% arasında dəyişir. Öd bulanlıq, qatı, müxtəlif rəngli, acı zəif
iyli mayedir. Xüsusi çəkisi 1,02 – 1,04 arasında olur. Ödün quru
qalınlığını öd piqmentləri (bilirubin, biliverdin), öd turşuları, mut-
sin, xolesterin, fosfatidlər (lesitin) və yağlar təşkil edir. Öddə sidik
cövhəri, sidik turşusu, purin əsasları, fermentlər (amilaza, prote-
aza, lipaza), sulfatlar, xloridlər, karbonatlar, fosfatlar, natrium,
kalsium, kalium və maqneziumun duzları, karbon qazı, oksigen də
vardır.
Öd turşuları (xol, dezoksixol və litoxol turşuları) quruluşca
xolesterinə yaxın olub, xolan turşusunun törəmələridir.
Bunlar öd
-
220
CH
3
│
───CH─CH
2
│
CH
2
│
CO COOH
│ │
NH─CH
2
HO─
OH
│
Qlikoxol turşusu
CH
3
│
CH─CH
2
│ │
CH
2
│
COOH
HO─
─OH
OH
│
Xol turşusu
də qlikokol, taurin və s. maddələrlə cüt birləşmələr (qlikoxol, tau-
roxol, qlikodezoksixol, taurodezoksixol turşuları) şəklində olur.
İnsanda öd turşularının 70%-ə yaxınını qlikoxol, qalanını tauroxol
turşuları təşkil edir.
Müxtəlif heyvanların ödündə də ayrı-ayrı öd turşuları eyni
miqdarda olmur. Qaramalın ödündə xol turşusu çox. Dezoksixol
turşusu az olur.
Öd turşuları məhlulların səthi gərilməsini azaldır, yağları
emulsiyalaşdırır, onların parçalanmasına şərait yaradır, irimole-
kullu yağ turşuları ilə birləşərək, komplekslər əmələ gətirir, onları
həll olan şəkilə keçirib asan sorulmasına şərait yaradır. Öd turşu-
ları proteolitik fermentlərin zülallara təsirini də qüvvətləndirir. Öd
daşlarının əmələ gəlməsi öddəki xolesterinin
çökməsi ilə əlaqədar-
dır. Bağırsaq həzmində nazik bağırsağın libergün vəzilərində
istehsal olunan şirədə iştirak edir.
Bağırsaq şırəsi qələvi reaksiyalı (pH 8,2 – 8,7), xüsusi
çəkisi 1,005 – 1,015 olan qatı mayedir. Onun sutkalıq miqdarı
qoyunlarda 3 litrə çatır, qaramal və atda daha çoxdur.
Bağırsaq şırəsi fermentlərlə zəngindir. Onlardan aminopo-
lipeptidaza, dipeptidaza, iminopeptidaza, prolinaza, arginaza, nuk-
leaza, nukleotidaza, nukleozidaza, fosfataza, lipaza, lesitinaza
(fosfolipaza), amilaza, invertaza, laktaza,
maltaza və enterokinaza
-