70
zırda yüzlərlə zülalların tərkibində aminturşuların keyfiyyətcə və kəmiy-
yətcə miqdarı öyrənilmişdir.
Zülalların tərkibində olan aminturşular iki yerə ayrılır: bütün zü-
lalların tərkibində həmişə rast olunan aminturşular. Bunlar 18 α-amin-
turşusu və iki aminturşunun amidi-asparagin
turşusunun amidi asparagin
(
Asn) və qlutamin turşusunun amidi – qlutamın (
Qln).
Zülallar
α-aminturşularından (qlisin, prolin və oksiprolindən baş-
qa) əmələ gəlmişdir. Bütün zülal aminturşuları (qlisindən başqa) optiki
aktivdir və
L (sol) izomer halındadırlar.
Zülalların tərkibində 18
α aminturşudan və iki amiddən başqa
bəzi hallarda oksiprolinə (oksiprolidin 2-karbon turşusu), ornitinə (
α,δ
diaminvalerian turşusu),
α-aminyağ turşusuna və selensistein (sistein
turşusunda
Se-də olur) turşusuna rast gəlinir.
α-aminturşularının tərki-
bində olan funksional qruplar orqanizmdə gedən biokimyəvi reaksiya-
lara müxtəlif cür xassələr verir. Beləki, ─NH
2
və ─COOH qrupları duz
əmələgətirmə, ─SH və ─S─S─ qrupları reduksiyaedici-oksidləşdirici,
─NH
2
, ─OH, ─COOH qrupları alkilləşmə, ─OH qrupu fosforlaşma
reaksiyalarını verir.
Aminturşuların fiziki xassələri tərkibindəki aminturşu radikalların
polyarlığından, uzunluğundan və ölçüsündən asılı olaraq müxtəlif cür-
dür. Aminturşu radikalı zülalların polipeptid zəncirinin quruluşuna,
zülalın fəza görünüşünə də təsir edir. Beləki, qlisində olan fəal radikal
(─CH
2
─CHNH
2
─COOH) polipeptid zəncirinin hərəkət aktivliyini artırır
və zülalların digər quruluşlarının yaranmasını tezləşdirir.
Alanin, valin, leysin, izoleysin, fenilalanin və triptofanın radikal-
ları az polyardır, digər aminturşuların radikalları polyardır. Bu da onla-
rın müxtəlif həlledicilərdə həll olma xassəsində özünü biruzə verir.
O O
HOOC─CH─CH
2
─C HOOC─CH─CH
2
─CH
2
─C
│
NH
2
│
NH
2
NH
2
NH
2
Asparagin Qlutamın
73
Bu zaman alınan tripeptidin 6 izomeri ola bilər.
1)
A – S – F alanilserilfenilalanin
2)
A – F – S alanilfenilalanilserin
3)
S – A – F serilalanilfenilalanin
4)
S – F – A serilfenilalanilalanin
5)
F – A – S fenilalanilalanilserin
6)
F – S – A fenilalanilserilalanin
Peptidləri adlandırmaq üçün karboksil qrupu hesabına birlə-
şən aminturşusunun adının axırıncı şəkilçisi ―
il‖ amin qrupu hesa-
bına birləşmiş aminturşusu olduğu kimi saxlanılır. Tetrapeptidin
(1
x
2
x
3
x
4) – 24; pentapeptidin – 120, nonapeptidin hərəsi bir
dəfə iştirak etmək şərti ilə - 362 min izomeri ola bilər. Çoxlu
sayda (50-dən az) aminturşuların polikondensləşməsi nəticəsində
alınan birləşmə polipeptid adlanır. Peptidlər həmçinin zülalların
natamam hidrolizindən də alına bilər.
Demək olar ki, bütün hüceyrələrdə peptidlərə sərbəst halda
rast gəlinir. Hazırda təbii mənbələrdən 100-dən çox peptidlər alın-
mış, onların
quruluşu, xassələri və bioloji aktivliyi öyrənilmişdir.
H
2
N─CH─COOH + H
2
N─CH─COOH + H
2
N─CH─COOH →
│ │ │
CH
3
CH
2
OH CH
2
│
Alanin Serin
C
6
H
5
Fenilalanin
→ H
2
N ─ CH ─ C ─ N ─ CH ── C ─ N ─ CH ─ COOH + 2H
2
O
│ ║ │ │ ║ │ │
CH
3
O H CH
2
OH O H CH
2
│
C
6
H
5
Alanilserilfenilalanin (tripeptid)