N. Z. Haciyeva

özb. 
b a rm ö k 'b a rm a q ',  sayla- 's e ç m ə k ',  sakla-  'q o ru m a q ', 
taşla- 'a tm a q ',  ka yn a - 'q a y n a m a q ',  kara- 'b a x m a q '
  və s.
Uyğur  dilində  sonra  gələn  hecadakı  [/]  səsinin  tə’siri 
altında  əvvəldə  gələn  [a]  səsinin  umlautu  mövcuddur: 
[atı] 
əvəzinə 
e ti'o n u n   a t ı ',  ' b a lık '
  əvəzinə 
b e l i  If 'b a lıq ',  [alıp] 
əvəzinə 
[elip] 
'g ö tü r ə r ə k ',  başım
  əvəzinə 
beşim   'm ən im  
b a şım '
  və  s.  Bunun  səbəbi  bu  dildə  [/]  səsinin  ön  məxrəcə 
gəlməsidir.
a>ı.
  B ə’zi  türk  dillərində  müntəzəm  olmayan  və  çətin 
izah  olunan 
a
  səsinin 
ı
  səsinə  keçməsi  müşahidə  olunur. 
Müq.et:  tuv. 
tip - * ' ta p -m a q ',  tır t-* ' d a rt-m a q ',
 yakut. 
sıt-*yat- 
m aq,  tım ır  *tamır-daa  ' d a m a r',
  çuv. 
s ’ır -* y a z 'y a z m a q ', 
s ’ıxla-*sakla
 ’
q o ru m a q ' ,  
* ıld a n -* a ltm 'q ız ıl',
  qazax, 
dial. 
d ıb b l-* d a b ıl'x ə b ə r, ş a y ə '
  və s.
“[A]  səsinin  yerinə  [/]  səsinin  gəlməsini  nə  birinci 
olmayan  hecalarda  vokalizm  təzahürünün,  nə  də  bilavasitə 
fonetik  əhatəsinin  xüsusiyyətləri  ilə  izah  etmək  mümkündür.” 
[Şerbak,  1970,  s.  145].  Güman etmək olar ki, 
[a]
  səsi  [/]  səsinə 
çevrilməsinin  səbəblərindən  biri  türk  dillərində  vurğusuz 
birinci  hecada 
[ä\
  səsinin  möhkəm  olmayan  mövqeyi  və 
a:ı 
affıksal ablautun induksiyalanmış tə ’ siridir.
[.
A
]  səsi  auslaut  mövqeyində  daha  sabitdir.  Bütün  türk 
dillərində, hətta birinci hecasında qısa 
[a\
  səsinin dəyişikliklərə 
uğradığı  dillərdə  də  bu 
[a]
  səsi  qorunub  saxlanmışdır: 
% ara 'q a r a ',
 türk, 
kara,
 noq. 
kara,
 qum. 
kara,
 qırğ. 
İfara,
  qazax. 
If ara,
  çuv. 
xura v ə
  s.;  *kazan 
'q a z a n ',
 türk, 
kazan,
 noq. 
/fazan, 
qırğ. 
kazan,
 qazax. 
ğazan,
 çuv. 
xuran,
  tat. 
ka °zan,
 başq. 
ka
 
°zan 
və s.;  *bala 
'u ş a q ',
 noq. 
bala,
  qırğ. 
bala,
 azərb. 
bala,
 yeni-uyğ. 
bala,
 tat. 
ba °la,
 qum. 
bala.
Qırğız,  altay  və  yakut  dillərində  saitlərin  dodaq 
ahənginin  tə ’siri  altında  sonuncu 
[ä\
  səsi 
[o]
  səsinə  çevrilə 
bilər,  müq.et: 
orta,
  qazax, 
orta,
  türkm. 
orta,
  türk, 
orta,
  tat. 
urta
, 
azərb. 
orta
 və  qırğ.,  alt.  və  yakut 
orto.
  Özbək  dilində  sonuncu 
qapalı  hecada  pratürk  [a]  səsinə  [ö]  səsi  uyğun  gələ  bilər,
16 
______________ __________________________
müq.et: 
başalf
  morfemindon  özb. 
b ö ş ö k ' s ü n b ü l',  *uza!f
  - 
morfemindən 
u z ö tf'u z a q '.
  Lakin  belə  hadisələr  həmişə 
müşahidə olunmur.
Affikslərdə  qısa  [a]  səsi  nisbətən  sabitdir,  müq.et: 
ormanlarda
 morfemindən  tat. 
urmannarda 'm e ş ə lə r d ə ',
  qazax. 
dalalarda 'ç ö llə r d ə ',
 tat. 
y a 0zin a  'y a z m a ',
 türk, 
yazm a.
 Ancaq 
bu,  saitlərin  dodaq  ahənginin  ardıcıl  olduğu  dillərdə  dəyişə 
bilər: 
oğolar
 əvəzinə  yakut 
o ğ o lo r' u şa q la r',  d ’ollar
 əvəzinə 
alt. 
d ’o ld o r 'y o lla r ',  oşolarə\Q 7.\no
 qırğ. 
o şo lo r'b u n la r'
  və s.
Türk dillərində törəmə qısa [a]  səsinə çox nadir hallarda 
rast  gəlinir.  Çuvaş  dilində  [ə]  səsindən  törənmiş  [a]  səsi  var. 
müq.et: 
* ə tik
morfemindən çuv. 
adb  'u z u n b o ğ a z ç ə k m ə ',  *ə:r 
morfemindən 
a r 'k i ş i ',  *bə:r
 morfemindən 
p a r 'v e r m ə k '
  və s.
Özbək  dilində 
[ö]
  səsi  şəkilçilərdə  də  iştirak  edə  bilər: 
b o rm ö lf  'g e tm ə k ',  ö lm ö ff  'g ö tü r m ə k ',  tö ş lö lf  'd a ş lıq ', 
to y ç ö k   'q u la n '.
Uzun a (a:)
Ümumiyyətlə,  bütün  uzun  saitlər  kimi,  uzun  [a]  səsi  də 
türk  dillərində  sabit  olmayıb.  Uzun  [a]  səsinin  saxlanılmasını 
göstərən  misallar  türkmən  vo  yakut  dillərində  aşkar  olur: 
* y a  :z 'y a y ',
  türkm. 
ya :z,
  yakut. 
sa:s;  * ta :ş 'd a ş ',
  türkm. 
da:ş, 
yakut. 
ta:s; 
* k a :z
' 
q a z-q u ş' ,
  türkm. 
qa:z,
  yakut. 
xa:s; 
* k a :n 'q a n ',
  türkm. 
qa:n,
  yakut. 
xa:n;  * b a :y 'v a r lı',
  türkm. 
ba:y,
  yakut 
ba:y, 
* b a :r 'v a r ',
  türkm. 
ba:ı;
  yakut. 
ba:r; 
* !fa :r'q a r',
  türkm. 
qa:r,
  yakut. 
xa:r;  * a :t'a d ',
  türkm. 
a:t, 
yakut. 
a:t;  *a:ç 'a c ',
  türkm. 
a:ç,
  yakut 
a:s;  * ta :r'd a r',
  türkm. 
da:r,
  yakut. 
ta:r;  *ka:l-  'q a lm a q ',
  türkm. 
qa:l-,
  yakut. 
xa:l-; 
* sa:l' sa l-b ə n d ' ,
 türkm. 
sail,
 yakut. 
sa il və s.
Uzun 
[a\
  səsinə  qeyri-müntəzəm  şəkildə  başqa  türk 
dillərinin  dialektlərində də rast gəlmək olar.  ,
i
17

---