N. Z. Haciyeva

nux,- Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti
orx-yen,- Orxon-Yenisey daş yazılarının dili
fars,- fars dili
polov.- poloves dili
rus- rus dili
salar- salar dili
şim.alt,- altay dilinin şimal dialekti
sib.tat.- Sibir tatarlarının dili
or.qum,- orta qumuq dili
or .tat.- orta tatar dili
or.türk,- orta türk dili (Türk, türkcəsi)
əs.azərb,- əski Azərbaycan dili
əs.osm,- əski osman dili
əs.özb.- əski özbək dili
s.yuq.-  sarıq yuqur dili
tac,- tacik dili
tat.- tatar dili
tr.qar.- qaraim dilinin trakay dialekti
tof,- tofalar dili
tuv,- Tuva dili
türk,- Türkyə türkcəsi
türkm.- türkmən dili
tüm.tat,-  Tümen tatarlarının dili
udm,- udmurt dili
özb,- özbək dili
uyğ,- uyğur dili
fr.- fransız dili
xak.- xakas dili
xalac- xalac dili
cağ,- cağatay dili
çuv.- çuvaş dili
çul.tat- Çulum  tatarlarının dili 
şor,- şor dili
erz.mord.- erzya-mordva dili 
ers.türkm.- türkmən dilinin  ersrı  dialekti
10 
__________________________
cən.alt,-  Altay dilinin cənub dialekti 
yaqut,- yaqut  dili
yauş.tat,-  Sibir tatarlarının yauşt dialekti
Başqa ixtisarlar
aff.- affıks 
təs,- tə'sirlik hal 
yön,-  yönlük hal 
dial.-  dialekto m əxsus 
tək- tək 
ad.- adlıq hal 
çıx,- çıxışlıq hal 
əd.- ədəbi  dilə  m əxsus 
yer,- yerlik hal 
cəm - cəm  
orf.- orfoqrafik 
h,- hal
yiy,- yiyəlik  hal 
müq.et- müqayisə  et.

---

Transkripsiya haqqında 
Saitlər
a:- uzun a səsi 
a °- dodaqlanan a səsi 
e: - uzun e
ё-  i və u səsləri arasında sait 
i:- uzun i səsi 
qısa i  səsi 
o:- uzun o səsi
ö-özbəkcədəki dodaqlanmayan o səsi 
ö:- uzun ö səsi 
u:- uzun u səsi 
ü:- uzun ü səsi
ə- açıq e səmi (ingiliscə 
m an
 sözündoki a) 
ə:  -uzun ə səsi 
ı:- uzun ı səsi 
ь- zəif ı səsi
ь -ı və o səsləri arasında zəif sait
Samitlər
x- alman dilində 
buch
  sözündeki 
ch
w- dodaqlanan sonor samit (ingiliscədəki W səsinə uyğundur)
z ° -
 dişarası z səsi  (ingiliscədəki th)
l$- qalın к səsi
l°-vaxtilə türk dillərində olmuş kar, qoşadodaq  1 səsi
n- arxadamaq n səsi  (nuni-  səğir),  lang(uzun)  alman  söziindəki
n
ph- nəfəsli p səsi
S 0 - dişarası samit (ingiliscə  itörM-"düşünmək" sözündəki 
th)
th-dilönü nəfəsli t
ц -1 və s səslərindən ibarət affrikat
щ- yumşaq ş (tatarca yumşaq partlayışla deyilən ç)
12
I  fəsil
FONETİKA
Ulu türkcənin vokal sistemi
Ulu  türkcənin  sait  tərkibi  haqqında  məsələ  bu  günə 
qədər  türkoloqların  arasında  mübahisəli  olaraq  qalır.  Bə’zi 
türkoloqlar türk dilində səkkiz sait fonemin mövcudluğunu fərz 
edirlər.  Həmin  səkkiz  sait həm  qısa,  həm  də  uzun  ola bilərdi. 
Bu  fonemləri  açıqlıq  əlamətinin  azalması  dərəcəsi  ilə  düzsək, 
onda  pratürk  vokolizminin  sxemi  aşağıda  göstərilən  kimi  ola 
bilər:
Qısa 
a 
ə  
o 
ö 
u  
ü 
ı
  /
Uzun 
a: 
ə:  o: 
ö: 
u: 
ü:  ı:  i:
Ən mübahisəli  məsələ  ulu türk dilində qapalı  [olub-olmamasıdır.  Bizim  fıkrimizcə,  Lui  Bazen  düzgün  qeyd 
edir  ki,  nəzərdə  tutulan  fonemin  fonoloji  funksiyaları  yoxdur. 
O  səs  eyni  zamanda  fonoloji  olaraq  [ə]  və  [/]  səslərinə  qarşı 
durmur.  Bundan  başqa 
[e]
 
səsinin 
mövcudluğu  türk
vokalizminin  bütün  sistemini  pozardı  [Bazin  1959,  s. 12].  Ona 
görə  də  biz  bundan  sonra  ulu  türk  dilində  səkkiz  saitin 
mövcudluğu fərziyyəsinə əsaslanacağıq.
Ulu  türk  dilində  saitlərin  aydın  ifadə  edilmiş  ahənginin 
mövcudluğu,  adətən  ondan  ibarətdir ki,  arxa  və  ön  sıra  saitləri 
yalnız  kökdə  uyğunlaşmır  ,  bu  qanunauyğunluq  həm  də 
şəkilçilərə  aiddir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  şəkilçilərin  saitləri 
sabit deyil  və ablautda 
a:t
 ehtimal  olunurdu:  müq.  et-qırğ. 
kap- 
%a
  '
alaqapı'
 
və  azərb. 
as-qı  'p a lta ra sa n ';
  qazax, 
a l-a r'o  
g ö tü rə r'
  və tat. 
a
 ° 
1-ır.
Birinci  hecanın  vokalizmi  o  biri  hecalardan  daha 
zəngindir.  Affikslərin  (şəkilçilərin)  vokalizmi  ancaq  dörd
13

---

fonemlə  məhdudlaşdırılır 
-a,  ə,  ı,  i.
  Ola  bilsin  ki,  dodaq 
məzmunlu  [ı/]  və 
[ü\
  saitləri  şəkilçilərin  variantlarının 
tərkibində sonra yaranmışdır.
Türk  dillərinin  əksəriyyətində  baş  vermiş  uzun  saitlərin 
itməsi  hadisəsi  pratürk  vokalizminin  sonrakı  dəyişməsinin 
səciyyəvi  xüsusiyyətidir.  Əsasən,  uzun  saitlər  yakut,  türkmən, 
xalac  dillərində  qalmışdır.  Uzun  saitlərin  qalıqları  başqa  türk 
dillərində  özünü  göstərir.  Uzun  saitlərin  itməsi,  görünür,  çox 
tez  olub,  belə  ki,  təxminən  bütün  türk  dillərində  uzun  və  qısa 
saitlərin  dəyişməsi  tamamilə  eynidir.  Türk  dillərindən 
be’zilərində  qapalı  saitlər də  dəyişikliyə  uğramışdır.  İki  hecalı 
sözlərdə  ikinci  hecaların  saitləri  çox  da  sabit  olmamışdır. 
Onlar, əsasən, assimilyasiyaya uğramış və  özi  ərindən  əvvəlki 
saitlərin tə ’sirinə m ə’ruz qalmışdır.
Qısa  a
Türk  dillərinin  əksəriyyətində  qədim  qısa 
[a]
  birinci 
hecada  qorunub  saxlanır: 
*at,
  qəd.-türk. 
a t!,
  türk, 
at,
  uyğ. 
at, 
qum. 
at,
  q.-balk. 
at,
  qaq. 
at,
  qar. 
al,
  qırğ. 
at,
  noq. 
at,
  qazax, 
at, 
alt. 
at,
  yakut. 
at;  *baş,
  qəd.-türk. 
baş,
  türk, 
baş,
  azərb. 
baş, 
türkm. 
baş,
  qazax, 
bas,
  noq. 
bas,
  q.-qalp. 
bas,
  yakut. 
bas,
  q.- 
balk. 
baş,
  qar. 
baş,  bas,
  qaq. 
baş,
  qırğ. 
baş,  q u m .  baş,  tuv.  baş, 
xak.  p a s;  * k a z-' q a zm a q ' ,   q əd.-türk.  kaz-,
  türk, 
kaz-,
  azərb. 
qaz-,
  uyğ. 
kaz-,
  noq. 
kaz-,
  qum. 
ka z-,
  q.-balk. 
kaz-,
  qaq. 
kaz-, 
qar. 
kaz-,
 qazax, 
kaz-,
 qırğ. 
kaz-,
 xak. 
xas-,
 yakut. 
xas-,
  alt. 
xas­
s ə
 s.
a > a °. 
Tatar  və  başqırd  dilləri  üçün  arxaya  çəkilmiş 
[a °],  y ə ’ni 
dodaqlanan 
[ä\
  saiti  səciyyəvidir,  müq.et: 
b a k ir 'm i s ',
  qəd.-türk. 
bakir,
  qazax, 
bakbr,
  qırğ. 
bakir,
  qum. 
baqır,
 türk, 
bakir,
  türkm. 
bakir,
  noq. 
b akir v ə
 tat. 
Ь а °кы ,
  başq.
'Qədim türk sözləri deyərkən “Qədim türk  lüğəti”ndo (Dr.sl.1969) 
göstərilən  sözlər nəzərdə tutulur
14
ba°kbr;  *kara  'q a r a ',
  qəd.-türk. 
İşara,
  qazax, 
kara,
  qırğ. 
kara, 
noq. 
İşara,
  qum. 
İşara,
  türk, 
kara
 və tat. 
!şa°ra,
 başq. 
ka ° ra;  *at: 
qəd.-türk. 
at,
  türk, 
at,
  azərb. 
at,
  noq. 
at,
  qazax, 
a t
 və  tat. 
a ° t, 
başq. 
a °t.
Güman etmək olar ki,  bu  cür keçid qədim  çuvaş  dilində 
də  olub,  çünki  pratürkdəki  [a]  səsinə  yuxan  çuvaş  dialektinin 
birinci  hecasında 
[o]
  səsi  uyğun  gəlir  ,  müq.et:  qəd.-türk. 
baş, 
türk, 
baş,
  azərb. 
baş,
  türkm. 
baş
  və  yux.çuv. 
p o s;
  türk. 
kara  'q a ra ',
 noq. 
kara,
 qırğ. 
kara
 və yux.çuv. 
xora.
Tatar,  başqırd və  qədim çuvaş  dillərində  öndə  gələn 
[a] 
səsinin 
[a
  °]  səsinə  keçidi  çətin  izah  olunur.  Burada,  ola  bilsin 
ki,  hansısa  bir  substratın  tə ’siri  var,  belə  ki,  oxşar  hadisə  mari 
dilinin  Luqa  dialektində  də  müşahidə  olunur;  müq.et: 
erzya- 
mord. 
taşto  'ə s k i'
  və  luq.mar. 
toş-to,  erzya-
 mord. 
aşo  'a ğ '
  və 
luq. mar. 
oş 'a ğ '
  və s.
a> u.
 
Bu  keçid  aşağı  çuvaş  dialektinin  əsasında 
qurulmuş  çuvaş  ədəbi  dili  üçün  səciyyəvidir,  müq.et:  baş  və 
çuv. 
p u s * t a p -  'ta p m a q ',
  qırğ. 
tap-,
  qazax, 
tap-,
  türk, 
tap-
 və 
çuv. 
tup-;  *yar-  'parçalam aq,  y a rm a q ',
  noq. 
yar-,
  qum. 
yar-, 
xak. 
çar-,
 tuv. 
çar-,
 qazax, yar-, qırğ.yar-, alt. 
d ’a r -v ə
 çuv. 
s  'ur-.
İndiyə  qədər  yuxarı  çuvaş  dialektində 
qorunub 
saxlanmış  [a]>[o]  hadisəsi  [a]  səsindən  [м]  səsinə  keçidin  ara 
mərhələsidir.
Bu  fonetik  qanundan  istisnalar  var.  Bunların  səbəbi 
çuvaş  dilində  daha  sonralar  baş  vermiş  səs  dəyişmələridir 
[Fedotov,  1971, s.  8-20].
a>ö. 
A
 səsinin  dodaqların  iştirakı  olmadan geniş 
Q  [ö] 
səsinə  keçməsi  Özbək  dili  üçün  səciyyəvidir,  məsələn: 
*baş, 
özb. 
boş;  *bat- 'b a tm a q ',
 qəd.-türk. 
bat-,
 qazax, 
bat-,
 noq. 
bat-, 
qırğ. 
bat-,
 alt. 
bat-,
 türk, 
bat,
 ancaq özb. 
b ö t-;  *tan  'dan,  ş ə f ə q ', 
qəd.-türk. 
tan,
 qum. 
tan,
 alt. 
tan,
  türk, 
tan,
 ancaq özb. 
ton.
Lakin  onu da  qeyd  etmək  lazımdır ki,  birinci  hecada 
[ä\ 
səsinin  [o]  səsinə  çevrilməsi  müntəzəm  deyil,  istisnalar  var:
15

---