N. Z. Haciyeva

Uzun 
[а] 
səsi 
qədim 
türk  yazılı 
abidələrinin 
orfoqrafıyasmda  türk  dillərindən  alınmış  macar  sözlərində  də 
əksini  tapır,  müq.et:  mac. 
s z a l's a l-b ə n d '
  və  türkm. 
sa:l,
  mac. 
s  a ç ' ç ir k '
  və türkm. 
sa :z  'b a ta q lıq '.
Bir  sıra  dolayı  göstəricilər  var  ki,  bunlar  da  keçmişdə 
türk  sözlərində  uzun 
a
  səsinin  olmuş  olmasını  qəbul  etməyə 
imkan  verir.  Diftonqlar  bunun  göstəricisi  ola  bilər,  müq.et: 
* ta :ğ 'd a ğ '
  morfemindən  yakut 
tıa  ' ta y q a ',
  türkm. 
da:ğ,
  tof. 
ayş 'a c ',
 türkm. 
a:ç
 və s. Qədim türk uzun saitləri, o  cümlədən 
[a;], tuva dilində farinqallaşmağa uğramayıb.
B ə’zi  türk  dillərində  törəmə  uzun  [a]  səsi  əm ələ 
gəlmişdir.  Törəmə  uzun  [a]  səsi  adətən  müəyyən  səs 
qruplarının  birləşməsi  nəticəsində  alınırdı,  müq.et: 
ağır
morfemindən qaq., xak., tuv., şor. 
a tr 'a ğ ır ',  a ğ ız
 morfemindən 
a ız 'a ğ ız ',  oda-ğım
  morfemindən  tuv. 
o d a .m 'o c a ğ ım ',
  xak. 
aza:m   'a y a ğ ım ',  a za ğ ım -d m
,  o  da 
asax-dm   'a y a q ',  bağır-dan 
xak. 
p a : r ' b a ğ ır ',  ağac-dan
  türk. 
a:ç 'a ğ a c ',  sağır-
dan  qaq. 
sa:r 
'k a r ',
  qəd.-türk. 
a ğ ıl
'
m al-qara  üçün  a ğ ıl',
  tuv.,  xak.,  şor. 
a:l 'k ə n d
' .
a:>a.
  Pratürk  uzun  [a]  səsinin  qısalması  prosesi  geniş 
yayılmış  və  türk  dillərinin  əksəriyyətini  əhatə  etmişdir,  müq. 
* ta :ş'd a ş'
  və  türk, 
taş,
  alt. 
taş,
  qum. 
taş,
  noq. 
tas,
  qazax, 
tas, 
q.-qalp. 
tas,
  xak. 
tas,
  qar. 
taş,  tas,
  q.-balk. 
taş,
  uyğ. 
taş,
  azərb. 
daş
 və  s.; 
* ta :r'd a r'
  və  türk, 
dar,
  azərb. 
dar,
  tuv. 
tar,
  qar. 
tar, 
xak. 
tar,
  qırğ. 
tar,
  qum. 
tar,
  qazax, 
tar,
  alt. 
tar,
  qaq. 
dar,
  q.-balk. 
tar;  * k a :r'q a r'
  və  azərb. 
qar,
 türk, 
kar,
 qırğ. 
kar,
  alt. 
l
  qum. 
kar,
 uyğ. 
ia (r).
Qısalmağa  uğramış  uzun  [a]  səsi  sonra qısa [a]  səsi  kimi 
dəyişikliklərə  mə'ruz  qala  bilərdi,  müq. 
sa:l>sal-
dan  özb. 
s ö l 's a l-b ə n d ',  Jka:z>ffaz-d
 çuv. 
x u r  'q a z-q u ş'
  və s.
Türk  dillərinin  əksəriyyətində  bütün  başqa  uzun  saitlər 
kimi  uzun  [a]  səsinin  qısalmasının  səbəblərindən  biri  tələffüz 
vaxtı  fizioloji  enerjisinin  azalması  olmuşdur.  Uzun  [a]  səsi 
birinci  hecalarda və şəkilçilərdə olmuşdur
18 
________________________________ ____ —
Qısa 
f ə j
Qısa  [ə]  səsi  Azerbaycan,  yeni  uyğur  və  tofalar 
dillərində  sözün  əvvəlində  qorunub  saxlanmışdır.  O,  qədim 
uyğur dilində və Orxon kitabələrinin dilində də özünü göstərir: 
*kəl-  'g ə lm ə k ',
  Orx.-Yen. 
k ə l-,
  qəd.-uyğ. 
k ə l-,
  azərb. 
g ə l-, 
uyğ. 
k ə l-;  *kəs-  'k ə s m ə k ',
  qəd.-uyğ. 
k əs-,
  azərb. 
k ə s-,
  uyğ. 
k əs-;  *tən  'tən,  d ü z ',
  qəd.-uyğ. 
tən ,
 uyğ. 
ton,
  azərb. 
tən;  *təq- 
’
toxunm aq,  d ə y m ə k ',
  qəd.-uyğ. 
təq-,
  uyğ. 
təq -,
  azərb. 
d əy; 
*sən,
  Orx.-Yen. 
sən ,
  qəd.-uyğ. 
sən,
  azərb. 
sən ,
  uyğ. 
sən; 
* tə r 'tə r -tə r lə m ə k ',
  Orx.-Yen. 
tər,
  azərb. 
tər,
  uyğ. 
tər; 
* s ə k iz ' s ə k k iz ',
  Orx.-Yen. 
sək iz,
  к.-uyğ. 
sə k iz,
  uyğ. 
sək iz, 
azərb. 
sə k k iz;  *əm -  'ə ııım ə k ',
  azərb. 
əm -,
  uyğ. 
əm -;  *ət, 
azərb. 
ət,
 uyğ. 
ə t 'b ə d ə n '.
Qısa  [ə]  səsi  türk  dillərinin çoxlarında qeyri-sabit olmuş 
və  başqa  saitlərə  çevrilmişdir.  Dəyişikliklər  iki  istiqamətdə 
getmişdir:  [ə]  səsi ya  arxaya çəkilərək  [я]  səsinə  çevrilmiş,  ya 
da  onun  qapalılaşması  daralması  baş  vermişdir.  O,  əsasən, 
yarıaçıq 
\e \
  səsinə çevrilir.  Beləliklə, yaranmış  [e]  səsi  daha da 
daralır, nəticədə bə'zi türk dillərində 
[o]
  səsi  [/]  səsinə keçir.
Bu  dəyişikliklərin  səbəbi,  ola  bilsin  ki,  [ə]  səsinin 
nisbətən  çətin  artikulyasiyası  olmuşdur.  Lakin  başqa amillərin, 
məsələn,  vokalizm  sistemində  irəliləmələrin  də  tə'siri  ola 
bilərdi.
ə>a.
  Bu  dəyişiklik  çuvaş  dili  üçün  səciyyəvidir,  müq. 
*tən  'təıı,  d ü z ',
  azərb. 
tən,
  uyğ. 
tən
  və  çuv. 
tan;  *kəs- 
' k ə s m ə k ',
  azərb. 
ko s-,
  uyğ. 
k ə s-
  və  çuv. 
ka s-;  *tər 'tə r- 
tə r lə m ə k ' ,
  azərb. 
tər,
  uyğ. 
to r
  və  çuv. 
tar;  *səp-  's ə p m ə k ', 
azərb. 
səp-,
 uyğ. 
səp-,
 çuv. 
sap-.
Göstərilən  keçid  həm  də  qısalma  hadisəsinə  uğramış 
uzun  [ə]  səsini də əhatə edir  .
ə>e.
  Qısa  [ə]  səsinin  rus  tipi  açıq 
o
 saitinə  keçidi  yakut 
dilində baş vermişdir,  müq. 
*kəl-  'g ə lm ə k ',
  Orx.-Yen. 
ko l-,
  k.- 
uyğ. 
kəl-,
  azərb. 
g əl-,
  uyğ. 
k ə l-
 və yakut 
k el-;  *tən  't ə n ',
  qəd.-
________________________________________   19

---