çazal 'b ə z ə k ';
qədim türk,
kakm a-
'
qurum aq
'-dan
kakınal
'q u r u '
və s.
Görünür,
-l(-a l)
elementli fe'ldən törəmiş sifət
-ılı(-ili)
şəkilçili fe'li sifətlə genetik bağlıdır: müq. azərb.
y a z
-dan
y a zılı;
türkm.
b ü k-d ən b ü kü lü 'b ü k ü lm ü ş ';
qazax,
tür-
' b ü k m ə k
' -dən
türülü 'b ü k ü lü
' . Bu fe'li sifətlər qalıq halında
saxlanır vo fe'li sifət məzmunlu sifət kimi işlənir.
-m /-im g ö s tə ric is i
Müasir türk dillərində
-m /-im
şəkilçili fe'ldən törəmiş
sifətlər o qədər də çox deyildir. Çox vaxt bu sifətlər sübstan-
tivləşmiş formada olurlar: azərb.
yarım ,
tat.
y a °ib m ,
qazax.
ja ib m
'y a r ıs ı'-
ja r
'parçalam aq'
-dan;
azərb.
kəs
'k ə s m ə k ' dən k ə s im ' b ir tik ə ' , böl-
’
b ö lm ə k '
dən
bölüm ,
tat.
tiiş- ' d ö şə m ə k
'd ə n
tü şim 'ta v a n ';
qazax,
ö l 'ö lm ə k
'-dən
ö l im 'ö lü m ';
çuv.
s ’ ъ m -
’
u d m a q '
-dan
s'b d b m ' u d u m ', p u l-
'b ö lm ə k
'-dən
p u lim
'a y ır m a ';
tuv.
ös-
'b ö y ü m ə k '- d m
özü m 'c ü c ə r ti'
və s.
-m ış //-m iş g ö s tə ric is i
Türk dillərində
-m ışA m iş
affıksli fe'ldən törəmiş sifətlər
substantivləşmişdir: tat.
tb r- 'y a şa m a q '
-dan
tb im b ş
’
h ə y a t',
y a ° z - 'y a zm a q '
-dan
y a
°
zm b ş 'ta le ';
özb.
ü t- 'k e ç m ə k ' -d m
ütm iş
'k e ç m iş '.
Bu sifətlərin ilkin mə'nası hərəkətin
nəticəsini bildirmək olmuşdur. Zaman və növ mə'nalarına
münasibətdə münasibətsiz olmuşdur.
-m //-in g ö s tə ric is i
Müasir türk dillərində fe’ldən bununla törəmiş sifətin
ancaq bir neçə qalığı saxlanmışdır: azərb.
yığ-dan yığ ııı;
g əlm ək-d ən
g ə lin ;
türk,
tüt-
'tü stü lə n m ə k '-d ə n tütün
'tü s tü ';
özb.
to y- 'd o y m a q '-d m toyun 't o x ';
başq.
sa °b -
286
'b iç m ə k
'-dən
sa °b b n 'b iç in ';
qazax,
a ğ - 'a x m a q '-d m ağbn
'sel, a x m '
və s.
-a n //-ə n g ö s tə ric is i
-an//-ən
affıksi
-m //-in
affıksinin ablaut variantıdır və
nadir hallarda rast gəlinir: azərb. cü-dən
ötən, keç-d ən keçən
'k e ç m iş '
mə'nasında və s.
-a r //-ə r , - ır //- ir g ö s tə ric is i
Fe'ldən bu göstəricilərlə törənmiş sifətin ən qədim
mə'nası, görünür, daimi dinamik əlaməti ifadə etmək olmuşdur:
azərb. ax-dan
axar, yaş-dan yaşar;
çuv. xiz-
'sıx m a q
'd an
x iz ir
's ıx '
(hərfən: -daimi olaraq sıxan). Bununla əlaqədar olaraq -
ar//-or
göstəricisindən indiki gələcək zamanın və ya aoristin
yaranması üçün istifadə edilmişdir.
Daimi əlamət mə'nası bu fe'ldən törəmiş sifətin əsasında
bu tip isimlər üçün
şərait yaratmşıdır:
türk,
çağta-
' şırıld a ın a q '-
dan
çağlar 'ş ə la lə ', k it- 'g e tm ə k '
-dən gider
'x ə r c ';
türkm.
aç 'a ç m a q
'-dan
açar 'a ç a r
' . Təxminən bütün
türk qrammatikalarının müəllifləri
-ar//-ər
şəkilçili törəmələri
indiki zaman fe'li sifəti sayırlar. Əslində isə yaqut dili istisna
olmaqla bu şəkilçi türk dillərindən heç birində aktiv şəkildə
indiki zaman fe'li sifəti yaratmır.
-a s ı//-ə s i g ö s tə ric is i
Ulu türk dilində
-a sı//-əsi
şəkilçili fe'ldən törəmiş sifət
olmuşdur. Bunun əsas xüsusiyyəti həmişə gələcəkdə nəzərdə
tutulmuş hərəkəti ifadə etməkdən ibarət olmuşdur. Müq.
tat
.ba
°rasb
'm ü tlə q g e d ə c ə k ş ə x s '; b iz ba°rasb
y u lla r
'b izim g e d ə c ə y im y o lla r ';
başq.
a°şahb
aş
'y e y ilə c ə k
y e m ə k ';
azərb.
tik ilə si ev;
çuv.
k ile s s ü l 'g ə lə n i l '
və s.
_ 287
-t ı//- t i, -ıt//-it, - t g ö s tə ric is i
Fe'ldən bu göstəricilərlə törəmiş sifətin bir neçə qalığı
var ki, onlar da isim
kimi işlənir. Mos. tat.
ya°r-
'parxalam aq' -
dan (ilk olaraq
yaratb:
'parçalanası bir ş e y ')
y a °rtb 'y a rısı
' . Bu tipli bir neçə isim
-n tı//-n ti
şəkilçisi qəbul
edir- görünür, burada
n
elementi növ mə'nası daşıyan affıks
olmuşdur. Müq. özb.
taşla- 'a tm a q
'-dan
taşlandb
'tu lla n tı';
türkm.
tap-
’
ta p m a q
' -dan
tapındı 'ta p ın tı'
;tat.
s ık ' sıx m a q '-
dan
sbğbntb
's ıx ın tı',
k a ° z
’
q azm aq
' -dan
к а °
2
ьп(ь
'q a z ın tı'. -ıt//-it, - t
şəkilçili fe'ldən törəmiş sifətlərə daha az
rast gəlinir: azərb.
y o ğ u r
-dan
yoğurd,
türk,
bulfe- doğ-
' doğulm aq
'-dan
d o (ğ )u t 'dan y e r i ', 'd o ğ u m y e r i ';
türkm.
ayır- ' ayırm aq
' -dan
a y ırt 'z o ğ ', 'b u d a q ', 'ş a x ə '.
-tık //-d ık g ö s tə ric is i
Fe'ldən törəmiş sifətin
-tık //-d ık
şəkilçisi fe'ldən törəmiş
sifətin iki
-t
və -/£ affiksinin birləşməsidir. İlk əvvəllər o
hərəkətin nəticəsini ifadə etmişdir. Vaxtilə, görünür, geniş
yayılmış
-tık //-d ık
şəkilçili fe’ldən düzələn sifət müasir türk
dillərində, demək olar ki, işlənmir, müq. başq.
ta°bblbt\
r-
’
ta p ın tı'
(hərfəm nəsə tapılmış); tat.
k a a 1- 'qalm aq'-fran
k a ° ld ık 'q a lıq '; da
rk.
b il- 'b ilm ə k '-fra n b ild ik 'ta n ış '.
-ış/Z-iş g ö s tə ric is i
Belə fərz etmək olar ki, bu şəkilçi ilə fe’ldən düzələn
sifət ilk əvvəl hərəkətin nəticəsini bildirmişdir. Belə ki,
-ış//-iş
affiksi oğuz dillərində geniş yayılmış
-m ış//-m iş
ilə düzələn
fe'li sifətin tərkibinə daxil olmuşdur.
Müasir türk dillərində
-ış//-iş
affiksi əsas e'tibarilə
isimlərdə işlənir: azərb. M£-məkdən
büküş,
qırğ.
bat-
’
batm aq
'-dan
balış 'b a tm ış '
və s.
Son zamanlarda türk dillərində fe'ldən törəmiş sifətlərin
əsl fe'li sifətə çevrilməsi prosesi olmuşdur. Bu meyl birinci
288
növbədə, onda görünür ki, müəyyən zaman planı ilə seçilən
fe’li sifətlər meydana gəlmişdir. Başqa sözlə, indiki, keçmiş və
gələcək zaman fe'li sifətləri yaranmışdır. Düzdür, bu fe'li
sifətlərdə əvvəlki zaman məzmununa münasibətsizlik öz
izlərini ara-sıra hiss etdirir, ancaq zamanların təzahürləri daha
çox üstünlüklə görünür.
İndiki və gələcək zaman fe’li sifətləri
- a r //- ır g ö s tə ric ili fe 'ü s ifə t
-ır//-ir
şəkilçili qədim fe'ldən törəmiş sifətin mə'nasında
onun sonralar indiki və gələcək zaman fe'li sifətinə çevrilməsi
əlamətləri əks olunur. O hər hansı əşyanın daimi əlamətini
bildirir, hətta çox vaxt nəyə isə qabil olmaq məzmununu ifadə
edir, məs.
uçar 'k im k i daim uçur, ü m u m iy y ə tlə uçm ağa
q a b ild ir'.
Bu cür fe'li sifətin keçmiş zaman planına münasibəti
ondan ibarətdir ki, daimilik əlaməti məntiqi olaraq keçmiş də
öz içinə alır. Bu səbəbə görə də fe'ldən törəyən belə sifət
keçmiş zamanın xüsusi fe'li sifətinə çevrilə bilməzdi.
Durativ (davamedici) -a affiksi olan
-a n //-ə n ş ə k ilç ili fe 'li s ifə t
Bu fe'li sifətin inkişaf tarixi olduqca mürəkkəbdir. Onun
affiksi iki
-a
və
-n
tərkib elementlərindən ibarətdir. Qədim
fe'ldən görəmiş sifətin affiksi olan
-n
elementi hərəkətin
nəitcəsini ifadə edir. Bunu
-ın//-in
şəkilçili fe'ldən törəmiş sifət
sübut edir. Bundan Azərbaycan dilindəki
y ığ ın
(həfdən:
'n ə
isə y ığ ılm ış ')
tipli fe'li isim düzəlmişdir. Zaman baxımından
neytral olan -zıelemcntli fe'ldən törəmiş sifəti indiki zaman fe'li
sifətinə çevirmək üçün
-n
indiki zamanın
-a//-ə
göstəricisi ilə
mürəkkəbloşdirilmişdir, müq. tat.
bar-a-m 'g ə lir ə m '. Yazan
tipli indiki zaman fe'li sifəti belə əmələ gəlib.
Lakin əksər türk dillərində bu fe'li sifət sabit olmamış
vo zaman-zaman sıradan çıxmışdır. Ondan ancaq fe'li sifət
289
Dostları ilə paylaş: |