(Qardaşım gəldikdən sonra, biz meşəyə getdik). Türk
dillərində ikinci üsuldan geniş istifadə edilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, türk dillərinin mövcud qramma
tikalarında fe'li bağlamanın təsviri lazımi dəqiqliklə verilmir.
Bə'zi türk fe'li bağlamaları, doğrudan da funksional vo
semiantik baxımdan rus dilindəki fe'li bağlamalara uyğun gəlir.
-ğanda, -ğaç
şəkilçili fe'li bağlamalar bu qəbildəndir. Lakin bir
çox hallarda bu fe'li bağlamalar hərəkətin müxtəlif məkani
xüsusiyyətlərini ifadə edir. Buna görə də daha münasib termin
olmadığından türk dillərində bir çox fe'li bağlamaları şərti
olaraq fe'li bağlama adlandırmaq lazım gəlir.
’’Fe’li sifət+ yerlik hal şəkilçisi" sxemi üzrə
yaranmış fe’li bağlamalar
-ğ a n d a //-q en d e şə k ilç ili fe
V /
bağlam a
Bu fe’li bağlama ən çox baş cümlənin hərəkəti ilə eyni
vaxtda baş verən hərəkəti bildirir: alt.
D 'ıhı salkm tüşkende kar
Çayıla beret
’G üclü k ü lo k əsə n d ə qar ə riy ir '
[Dırenkova
,1940, s. 276]. Bu, eyni zamanda hərəkətin qurtarmasını da
ifadə edə bilər: tat.
Ğ abdulla aqay kilçənde, M a xm u t p isa r
m alaynın şəşin к ы ъ р a °zanlana id i
' A bdulla dayı g ə lən d ə ,
m irzə M ahm ut uşağın başını ç ə tin lilk ə q ırxm ışd ı'
[Zakiev,
1963, s.289].
-ğanda
fe'li bağlama affiksi
-ğan
fe'li sifətinin yerlik hal
formasıdır.
-an da ş ə k ilç ili fe fIi bağlam a
Oğuz qrupu dillərində
-anda/A əndə
şəkilçili fe'li
bağlama geniş yayılmışdır: azorb.
A ğ a c sınanda budaq n ə y ə
g ə rə k ?
-anda
fe’li bağlama affiksi
-an
şəkilçili fe'li sifətin yerlik
hal formasıdır
294
Fe'li sifət+ qədim terminativ affiksi
-ç a //-ç ə
sxemi üzrə
yaranmış fe’li bağlamalar
-ğan ça//-qen çə, -ğ ın ça //-q in çə ş ə k ilç ili fe 'li bağlam a
-ğança
affiksli fe'li bağlama sonra gələn fe'ldə ifadə
olunmuş hərəkətin son həddini göstərir: alt.
Tan a tia n ç a d'a:ş
boldı
'D an y e r i sökülüncə, y a ğ ış y a ğ d ı'
[Dırenkova, 1940,
S.138], qazax.
X asan jin a b e b itken şe otbrdı 'İcla s qurtarana
qədər, H əsən o tu rd u '
[Sovr. kazax. yaz. 1951. s. 326], xak.
A n sa x çı :lığ toızılğança pala p ir de: tapsaba.n 'İc la s qurtarana
qədər qoca bir s ö z d ə d e m ə d i'
[Dırenkova, 1940, s. 138], q.-
qalp.
O l qelm eçenşe m e n sizd i çib erm eym en 'O g ə lm ə y ə n ə
qədər, m ə n i z buraxm ayacağam ',
özb.
Öpam kelçü ııçe m en
dərs tayorladım 'B ö y ü k bacım g ə lə n ə q ə d ər m ə n d ərsi
h a zırla d ım ',
q.-balk.
M en k e lç in ç i sakla 'M ə n qayıdana q ə d ər
g ö z lə ';
polov. polov.
B erd im alarğa b ir tü rk atı k i saxlağaylar
m en kelq çin çə A kkem ıa n d a n 'O nlara b ir tü rk atı verdim ki,
m ən A kkcrm andan g ə lə n ə q ə d ər sa xla sın la r';
şor.
tan
çarılqançe
u zu b ıstım
'sü b h
oluncaya
q ə d ər
ya td ım '
[Dırenkova, 1941, s. 162].
-m ça
şəkilçili fe'li bağlama həmin fe'li bağlamanın
fonetik variantıdır: azərb.
M ən qabağım dakı çayı qarışdırıb
içincə o b ir n eçə k ə r ə bu sualı m ə n ə verd i
[Qr. azerb.yaz.
1971, s. 144]
Türkiyə türkcəsində fe'li bağlama inkar olursa, bu mə'na
saxlanır:
G ecje olm ayınca y u ld u z g ö rü şm e z ' G ecə olm ayınca,
ulduz g ö r ü n m ə z '.
Başqa hallarda
-m ca
şəkilçili fe'li bağlama
ardınca başqa hərəktin gəlməsi mə'nasını ifadə edir.
B e ııi
görünce hem en gülüm sedi.
295
-lie şəkilçiii qədim komitativlə (müştərəklik)
bağlı fe'li bağlama
-a lı/A ə li ş ə k ilç iii f e 'li bağ lam a
Bu fe'li bağlama əsas fe'llə ifadə olunmuş hərəkətin
başladığı
anı göstərir: azərb.
c ə b h ə y ə
g ə lə li birinci dəfə
olaraq ulduzun ü rəyin d ən b ir sevin c dalğası keçdi,
türk.
Ben
A lm aniyaya g e le li b ir sen e olm aq üzereydi.
-alı
şəkilçiii fe'li bağlama
-a
elementli fe'li addan törəyən
birgəlik (komitativ) halın formasıdır.
-k a b /A k ə li ş ə k ilç iii f e 'li bağlam a
Bu
fe'li
bağlamanın mə'nası
-alı
şəkilçiii
fe'li
bağlamanınkı kimidir: alt.
M en a n d ı atkalı, uday berdi ' M ənim
m aralı öldürdüyüm vaxtdan, ç o x k e ç ib '
[Dırenkova, 1940, s.
140]; noq.
M en so sı aw blğa k e lq e li e k iy b l boldı 'M o n bu aula
g ə lə li ik i il o ld u '; M en k elq e li b ir a y bolcb
' M ən g ə lə n i bir
a y o ld u ';
tuv.
A ra tta r ko lxo zk a kirq ele çaa am ıdıralçe şilçc.n
'K o lx o za k e ç ə li aratlar y e n i həyata qədəm qoydular'
[İsxakov- Palmbax, 1961, s. 343].
-Ifalı
şəkilçiii fe'li bağlama
-ka
şəkilçiii fe'li adm
komitativ formasıdır.
-k a n lı ş ə k ilç iii f e 'li bağ lam a
Öz mə'nasına görə bu fe'li bağlama
-alı
və
-kalı
şəkilçiii
fe'li bağlamadan fərqlənmir: q.balk.
B u kita p çıkkanlı, m en anı
kö rm əq əıım e 'K ita b çıxandan b ə ri m ən onu g ö rm ə m işə m ';
Sen k e lq e n li m a ca l buldum
'
S o n g ə lə n d ə n bəri, m ə n ə ya xşı
o ld u '
[Qr. k.-balk.yaz., 1876, s.223]; qum.
Sağa ğaşbk
bolğanlı k a l m adı kanım ka şık 'M ə n sə n ə aşiq olandan bir
qaşıq qanım q a lm a d ı'
[Dmitriev, 1940, s. 145].
296
Mənşəyi m ə’lum olmayan fe'li bağlamalar
-d ık ç a /A d ik ç ə ş ə k ilç iii fe 'li b a ğ la m a
-dıkça/A dikçə
affiksli fe'li bağlama əsas fe'lin hərəkətilə
eyni vaxtda baş verən hərəkəti göstərir: azərb.
O d ə m ir teştinin
yanında oturub x ə m ir yoğurduqca n eh rə d ə çalxalanır
(R.Rza);
türk.
Şehre ya kla ştıkça ü m itsizli:m artıyordu
[Kononov, 1956,
s.482].
-dıkça
affıksinin birinci elementini tə'yin etmək asandır,
bu vaxtilə oğuz dillərində geniş
yayılmış fe'li sifətdən
törənmiş ad affiksidir. Lakin bu fe'li bağlamanın mə'nası
affıksin ikinci tərəfinin
-ça
şəkilçiii terminativ affiksi ilə
əlaqəsinə dəlalət etmir. Burada ağlabatandır ki,
-ça
elementi
tat.
Rusişa
'r u s c a ',
türk,
alm ança
nümunəsindəki kimi
müqayisə zərfinin affiksidir.
-ğ a ç ş ə k ilç iii f e 'li b a ğ la m a
Bu fe'li bağlama, qıpçaq dillərində, habelə bir sıra Sibir
türklərinin dilində yayılmışdır. Adətən bu fe'li bağlına əsas
fe'lin ifadə etdiyi hərəkətdən əvvəlki hərəkəti bildirir: tat.
K byaş ba ° yb ğ a ş b iz iş tən İfa
°
у ttb !f ' G ünəş batandan sonra b iz
işdən e və d ö n d ü k '
[Zakiev, 1963, s. 280]; özb.
T ü n k e tq ə ç to n
ötforğaç kuşlar sayray böşladb
’
G ecə keçən d ən , işıqlaşandan
sonra quşlar oxum ağa başladılar'
[Kononov, 1948, s.212].
Belə fikir var ki,
-ğaç
affiksi
-ğa(n)
affıksindon yaranıb
və
çak 'v a x t'
sözü ona birləşdirilmişdir [Kononov, 1948, s.
212
].
Bu cür əmələ gəlmə şübhə doğurur. Hər şeydən əvvəl -
ğaç
formantı yönlük- istiqamət halının özünəməxsus
təzahürüdür. Müq. tat.
Ürqə m in in citü q ə alda a w b l k ü rin d i
' Y ü k sə k liy ə qalxınca aşağıda k ə n d g ö r ü n d ü '.
297
Dostları ilə paylaş: |