təməlli
ismin izləri
qalmışdır.
Xak.
çılan
'ila n '
(hərdən: '
sü rü n ə n ');
çuv.
s ’ilen,
tat.
y ıla n
itmiş olan
уь1-
’
sü rü n ə n '
fe'lindən yaranmışdır, tat.
k u - 'q o v m a q
'-dan
kuyan
'd o v şa n '
və s.
Türkiyə türkcəsi, Azərbaycan və qaqauz dillərində bu
fe'li sifət indiki zaman fe'li sifəti kimi qalmışdır, türk,
alan,
ya za n ;
azərb.
edən, alan,
qaq.
uçan,
türkm.
okuyan 'o x u ya n ',
işlə y ə n 'iş lə y ə n '
və s.
-a s ı//-ə s i g ö s tə ric is i
Ulu türk dilində bu fe'li sifət müəyyən zaman
məzmununu daşımışdır. Bir sıra müasir türk dillərində o
gələcək zaman fe'li sifəti kimi çıxış edir.
Keçmiş zaman fe'li sifəti
-k a n //-k ə n , -ğ a n //-q ə n g ö s tə ric ili fe
V/
s ifə t
-kan/A kən
şəkilçi li fe'ldən törəmiş sifət vaxt keçdikcə
keçmiş zaman fe'li sifətinə çevrilmişdir. Vaxtilə o, keçmişdə
həyata keçirilmiş hərəkətin nəticəsini ifadə etmişdir və bu
şərait öz növbəsində bu fe'li sifətin keçmiş zaman məzmunu
qazanmasına imkan vermişdir.
-ka n ///-kən
şəkilçili fe'li sifət qıpçaq qrupu türk
dillərində, həmçinin altay, tuva, şor, tofqalar və xakas
dillərində geniş yayılmışdır: qazax., tuv.
kelçen 'g ə lm iş ',
özb.
y ö zğ a n ,
tat.
y a ° zğ a n ,
qırğ.
ja zğ a n 'y a z ılm ış ',
qum.
alğan
'g ö tü r m ü ş ',
şor.
barğan
'g e d ə n '; porğan,
xak.
çatxan
'u z a n m ış ',
noq.
barğan 'g e tm iş .'
Bir vaxtlar bu fe'li sifət oğuz dillərində olmuşdurmu?
Sual açıq olaraq qalır.
Fe'li sifətin
-kan/A ğan
şəkilçisi fe'ldən düzəlmiş qədim
sifətin
- k v e
-a şəkilçilərindən ibarətdir.
290
~ a n //-ən ş ə k ilç ili f e ’l i s ifə t
-an//-ən
ilə fe'ldən düzələn qədim sifət hərəkətin
nəticəsini ifadə etmişdir, müq. türkm.
doğan 'q a rd a ş'
(hərfən:
'd o ğ u lm u ş'),
azərb.
keçən, ö tən
və s.
Türkmən dilində
fe'ldən törəmiş sifətin bazasında keçmiş zaman fe'li sifəti
yaranmışdır: türkm.
okan 'o x u m u ş ', qeleıı 'g ə lm iş ', işlə n
'iş lə m iş '
vəs .
Çuvaş dilindəki
-пъ fe 'li s ifə t şəkilçisin in
-an//-ən
şəkilçili fe'li sifətə münasibəti aydın deyil:
s'ım b
'y a z m ış ',
iln ı 'a lım ş ', 'g ö tü r ə n ' v ə s.
-m ış //-m iş ş ə k ilç ili fe 'li s ifə t
Yuxanda göstərildiyi kimi bu affıksin ilkin forması -
bış/A biş
şəkilçisidir. Bu fe'li sifət oğuz qrupu dilləri, həmçinin
yaqut dili üçün tipikdir: türk., azərb.
ya zm ış,
qaq.
p işn ıiş
'b iş m iş ',
yaqut,
o x tu b u t 'y ıx ılm ış ', barbbt 'g e tm iş ’
və s.
-m ış//-m iş
fe'li sifət affıksi fe'ldən törəmiş sifətin
-m
və
-ış/A iş
affikslərindən əmələ gəlmişdir.
Daha sonralar yaranmış fe'li sifətlər
Daha sonralar yaranmış fe’li sifətlər türk dillərində olan
bir çox fe’li sifətlər, ulu türk dilində olmamışdır. Maraqlısı
budur ki, yeni yaranmış fe'li sifətlərin hamısı indiki zaman fe'li
sifətləridir. Keçmiş zaman fe'li sifətlərində elə xüsusi köklü
dəyişikliklər müşahidə olunmur. Yeni yaranmış indiki zaman
fe'li sifətlərinə, məsələn,
-uçı/A üçi
şəkilçili fe'li sifətlər aiddir:
tat.
y a °zu şb . 'y a z a n ',
başq.
ya °zb w sb ,
özb.
y ö zu ç b ,
q-qalp.
yazbw çu,
qırğ.
cazu.çu,
qazax,
ja zu şb
və s. Bu fe'li sifət qədim
fe'ldən düzələn adın
-ığ A iğ '
şəkilçisi +-p///-p/ affiksi modelində
əmələ gəlmişdir. Əslində bu elə həmin
-çı/A çi
affıksidir ki,
ixtisas adlarında işlənir, məs. türk,
balıkçı,
tat.
ukbtuşb
'm ü ə llim ',
özb.
sötuçb 's a tıç ı'
və s. Daimi məşğələ mə'nası
indiki zaman fe'li sifətinin yaranmasının bazası olmuşdur.
291
Müxtəlif türk dillərində indiki zaman fe'li sifətinin
-ğan
formasını yaratmaq üçün
tur- ' durm aq'
felindən geniş istifadə
olunur- müxtəlif fe'l formasının üzərinə
tur+ğan (turğan)
əlavə
olunur: tat.
ba ° ra tbrğan 'g ə lə n ',
alt.
baratan 'g ə lə n ',
qazax.
baratbn
'g ə lə n ',
özb.
yö zd b ğ a n
'y a z a n ',
q.qalp. dial.
baratbğan 'g ə l ə n '.
Bu tip fe'li sifətə uyğurların və Sibir tatarlarının dilində
rast gəlinir. Qumuq, qara-qalpak, çuvaş və xakas dillərində -
ağan
şəkilçili fe'li sifətin indiki zaman formasından istifadə
olunur, müq. qum.
alağaıı 'a la n ',
q-qalp.
jazağan 'y a z a n ',
xak.
pariğan 'g ə lə n ',
çuv.
pırağan 'g ə l ə n '.
Şor dilində
-ğan
şəkilçili indiki zaman fe'li sifəti yaratma üçün
ça t -(yat)
köməkçi felindən istifadə edilir:
turçatlfan
'd u ra n '
və
həmçinin
-çan
şəkilçili indiki zaman fe'li sifəti yaranır:
işteçen
k iji 'iş lə y ə n a d a m '.
Bu affıksin mənşəyi məlum deyil.
Bir sıra türk dillərində fe'li sifətin
-açak
şəkilçili gələcək
zaman forması yaranmışdır: tat.
ba°raşak. 'g ə lə c ə k a d a m ',
türk,
g e le c e k ' g ə lm ə s i g ö zlə n ilə n a d a m '
və s.
FE'Lİ BAĞLAMA
Ulu türk dilində fe'li bağlama çox olmamışdır. Ən qədim
fe'li bağlamalara
-ıp //-ip
və
-a//-e
şəkilçili fe'li bağlamaları aid
etmək olar.
ч р /Z -ip ş ə k ilç ili fe 'li b a ğ la m a
-ıp //-ip
şəkilçili fe'li bağlama çuvaş dilindən başqa
bütün türk dillərində müşahidə olunur: tat.
a
°/-dan
'a lm a q ',
а°1ьр 'a lıb ',
azərb.
alıb,
qırğ., türk., türkm., qum, qaq, qar.,
qazax., alt,
alıp,
q.-qalp.
а!ьр
və s.
-ıp /-ip
affıksinin əmələ
gəlməsi aydın deyil.
292
Qədim türk yazılı abidələrində
-(ı)pan//-(i)pen
mənşəli
fe'li bağlamalara rast gəlmək olur: olunpan ’
oturarak' ,
gözderüben 'g ö s tə r ə rə k '
və s.
-a //-ə ş ə k ilç ili fe fl i b ağ lam a
Bu tip fe'li bağlamanın izlərinə bütün türk dillərində rast
gəlinir ki, bu da onun ulu türk dilində mövcudluğunu göstərir.
Lakin müasir türk dillərinin heç birində o özünü aktiv fe'li
bağlama kimi göstərmir. Bə'zən qoşalaşaraq işlənir: alt.
ayta-
ayta 'd a n ışa ra q '- ' d a n ışa-danışa', bara-bara 'g ə z ə -g ə z ə '
və
s. Bu fe'li bağlamanın qeyri-sabit olması, görünür, onun bir çox
hallarda başqa formalar ilə omonim yaratması və kifayət
dərəcədə dəqiq ifadə olunmamasıdır, müq. tat. b
a°ra
'g e d ə r ə k '
və
b a 0ra 'o g e d ir '.
İstənilən dildə fe'li bağlamanın əsas məqsədi baş
hərəkətlə əlavə hərəkətin arasındakı münasibəti ifadə
etməkdir. Bu münasibətlər zaman ardıcıllığı ilə bağlıdır. Bu
münasibətdə olan hərəkətlər sinxron ola bilər və sinxron
olmaya bilər.
Dünyanın müxtəlif dillərində iki hərəkətin zaman müna
sibəti iki üsulla ifadə olunur. Üsulun ikisindən biri bağlayıcıdır.
Müasir türk dillərinin quruluşu (xüsusilə də ulu türk dilinin
quruluşu) hindavropa və semit dillərində olduğu kimi bağlayıcı
törəməsinə əverişli şərait yaratmır. Türk
dillərinin bu
xüsusiyyəti potensial halında mümkün olan budaq cümlələrin
müqabilində fe'li sifət vo fe'li bağlama formalarının təzahürünü
zəruri etmişdir.
İkinci üsul fe'li ismin hal mə'nasından istifadə etməkdir.
Yerlik hallar müxtəlif zamanlı iki hərəkəti göstərə bilər.
Məsələn, rusca "Koqda brat prişol s rabotı, mı napravilis v les"
"Qardaşım işdən gəldi, sonra biz meşəyə getdik"- ifadə forması
başqa dillərə belə tranfsormasiya oluna bilər. "Vıııcste s
prixodom brata mı napravilis v les" (Qardaşımın gəlməsilə biz
meşəyə getdik), yaxud "Ot prixoda brata mı napravilis v les"
293
Dostları ilə paylaş: |