-a r a k ş ə k ilç ili f e l i b ağ lam a
Türk dillərində, istər qıpçaq, istərsə də oğuz dillərində -
a ra k//-ərək
şəkilçili fe'li bağlama mövcuddur: tat.
k itə rə k
'g e d ə r ə k ',
azərb.
oxuyaraq,
türk,
d u y arak 'd u y a ra q ',
qaq.
kaçarak
'q a ç a ra q '.
Fe'li bağlamanın
-ara!f//-ərək
affıksi
müəyyən dərəcədə sifətin çoxaltma və ya azaltma keyfiyyətini
göstərən
-rak
şəkilçisini xatırladır. Özbək dilində
-rak
affıksi -
(ь)Ь
şəkilçili fe'li bağlama ilə birləşərək fe'ldə ifadə olunan
hərəkətin tə'sirUliyini və ya sür'ətini zəiflədir:
kurubb
'q o r x u b '- ku rkb b rö k,
' b ir a z qorxaraq' (kü lib rö lf q ətird i
'g ü lü m sə y ə rə k d e d i').
türk,
okuyarak
tipli fe'li bağlamanın
ilkin mə'nasmm
'a ra b ir o x u m a q '
olduğunu düşünmək
inandırıcı deyilmi? Sonralar azalma mə'nası gətirilə bilər.
-a n (-e n , -on, -ö n ) ş ə k ilç ili f e l i bağlam a
Bu fe'li bağlmaya yaqut dilində rast gəlinir:
kören
'g ö r ə r ə k
' ,
aham ' açaraq'
və s. Başqa türk dillərində yoxdur.
-sa ş ə k ilç ili fe l i b a ğ la m a
Bu fe'li bağlamaya çuvaş dilində rast gəlinir: çuv.
kalaza
'd e y ə r ə k ', ilz e 'a la ra q '
və s.
Görünür o başqa türk dillərində də rast gəlinən
-sa
forması ilə genetik bağlıdır. Müq. qırğ.
Karasa, P roxaşke tütün
kela tıp tır 'O ü zü n ü ç evirərkən P roxoşke aşağı en ird i' (\\ъг fen:
üzünü çevirdikdə).
Bu fe’li bağlamanı çox vaxt şərt forması ilə
qarışıq salırlar.
Türk dillərində başqa fe'li bağlamalar var. Lakin onlar
zonalar üzrə məhduddur. Bundan başqa onların əmələ gəlməsi
aydın deyil. Çox böyük inamla
-ıp //-ip
və -a//-ə şəkilçili fe'li
bağlamanı ulu dil qatma aid etmək olar. Başqa fe'li bağlamalar
fe'ldən düzələn ismin hal formalarına bağlanır.
298
Məsdərlər və supinlər (fe'li adlar)
Məsdərlərin tam geniş inkişafı oğuz qrupu
türk
dillərində- Türkiyə türkcəsi, Azərbaycan, türkmən, qaqauz,
həmçinin özbək və uyğur dillərində müşahidə olunur.
Bu dillərdə
-ma!
şəkilçili məsdərlər yayılmışdır:
türk,
başlamak, verm ek, kelm ek;
azərb.
alm aq, tapm aq, iç m ək ,
türkm.
ya zm a k 'y a z m a q ', d o ğ m a k 'd o ğ m a q ';
özb.
y ö z m ö k ,
'ya zm a q ',
uyq.
sb km a k 's ıx m a q ', b ə (r)m ək 'v e r m ə k ',
girm ek və s.
Məsdərin
-т ак
mə'nası
-т а к
şəkilçili fe'li ad
bazasında inkişaf etmişdir. Məsələn, qazax dilindəki tipdə -
ilüm ək 'ilişd irm ə k '
feTindən
ilm ə k 'i l m ə k ', 'a s ılq a n '
ismi,
tokblday 'ta k kıld a tm a q '
fe'lindən
to k p a k 'to x m a q '
ismi. İlk
əvvəl
ilm ə k 'o şe y ki, ondan n ə is ə asm aq o la r'
mə'nasmı
bildirmişdir.
A lm aly 'a lm a q '
tipli sözlərdə
-mafy
şəkilçisi ilə
məsdər yaratmaq
üçün
bu
modal
mə'nadan
istifadə
olunmuşdur. Mə'nanın inkişafı belə gedə bilərdi:
'O ş e y ki,
almaq o la r '> 'alm aq ü ç ü n '.
Daha sonralar
'ü m u m iy y ə tlə
alm aq'
mə'nası yaranmışdır.
Eləcə də mümkündür ki,
-т а к
məsdər şəkilçisi yönlük-
istiqamət halının affıksi ilə birləşsin, belə: başlamağa, almağa.
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, qıpçaq dillərində
fe'ldən törəmiş isimlər yönlük-istiqamət hal
forması ilə
məsdər mə'nasında geniş istifadə edilir. Müq. qazax,
aluğa
'a lm a q ',
qırğ.
kaynatu:ğa 'q a y n a m a q '
və s. Adətən bu o
hallarda baş verir ki, məsdər başqa fe'lin tamamlayıcısı kimi
çıxış etsin.
Tatar və başqırd dillərində
-ırğa//-ibrqə,
şəkilçili məsdər
mövcuddur, müq. tat.
y a
°zırğa 'y a z m a q ', a ° lbiğa 'a lm a q '
və
s. Ola bilər ki, bu, mənşəyinə görə
-ır/-ir
şəkilçili fe'li sifətdən
törəmiş adm yönlük- istiqamət halından əmələ gəlmişdir- bu
vəziyyətdə o, ilk əvvəl supin (fe'li ad) mə'nası daşımış olardı.
Bu cür forma yaqut dilində də mövcuddur: bararğa
'g e tm ə k '.
299
Çuvaş dilində
-as//-es
şəkilçili gələcək zaman məsdəri
var.
Pirin m in tb vas? ' B iz ə n ə e tm ə k ? '
Bir sıra türk dillərində supin və ya
-ğalı
şəkilçili
məqsədli məsdər var: özb.
U su w iç q ə li çbkb ketdb 'S u içm ək
üçün o ç ıxıb g e td i'
[Kononov, 1948, s. 213]; qazax.
S ö yleskeh
g e ld im 'M ə n danışm ağa g ə ld im ';
uyğ.
K örqili k e (l) dim
'B a xm a q üçün g ə ld im
'.
-Ğ alı-
formantında
-Iı
elementi nisbi sifətin affiksidir ki,
-ğa//-ka
şəkilçili fe'ldən törənmiş adla birləşir.
Belə ki, görünür,
alğalı
ilkin olaraq
’g ö tü rm ək üçün
irəlicə d ə n n ə zə rd ə tu tu la n '
mə'nası bildirmiş, sonradan supin
(fe'li ad) məzmununu qazanmışdır.
Qırğız dilində
-ğalı
şəkilçili supinə
-ğam
şəkilçili supin
uyğun gəlir:
okuğanı g eld im
’oxum aq üçün g ə ld im '.
Ola
bilsin ki, supinin qədim affıks forması
-canlı
olmuş, sonralar -
ca kı
-ya çevrilmişdir.
Fe'lin söz yaradıcılığı
Türk dillərində rast gəlinən sözdüzəldici şəkilçiləri
mövcud ən’ənəyə görə iki kateqoriyaya bölmək olar-
denomınativ deyilən fe'l affiksləri və ya. adlar əsasında
yaranmış fe'llər və fe'li əsasdan əmələ gələn fe'li affıkslər.
Lakin bir sıra mülahizələrə əsasən belə bölünmə, bizə görə
məqsədəuyğun deyildir.
Türk dillərində ad əsasında fe'l əmələ gəlməsinə xidmət
edən affıkslər olduqca azdır. Fe'li əsasdan fe'l yaradan affıkslər
miqdar hesabı ilə daha artıqdır. Türk dillərində fe'lin söz
yaradıcılığına aid çox araşdırmalar olsa da, sözdüzəldici
şəkilçilərin əmələ gəlməsi və inkişafı problemi hələ də açıq
qalır.
Bu hissədə əsas diqqəti çoxdəfəli hərəkətin affikslərinə
yönəldirik. Çünki türk dillərində bir vaxtlar onların rolu
olduqca böyük olmuşdur. Son olaraq bütün bu affiksləri,
300
görünür,
toplu çoxluğun qədim göstəriciləri sırasına daxil
etməməliyik.
Biz ayrıca olaraq səstəqlidi fe'Uorinin affikslərinə diqqət
yetiririk, çünki onlar da çoxdəfəli hərəkətin affiksləri
silsiləsinə daxildir.
Bundan başqa türk dillərində modal mə'nasına görə
ayrılan 3 tərkibli affıkslər qrupu var.
Yuxanda göstərilmiş üç qrupa daxil olan affıkslər fe'lin
söz yaradıcılığında mütləq çoxluq təşkil edir.
Təkrar (çoxdəfəli) hərəkət affiksləri
Türk dillərinin ən qədim dövrünü mübaliğəsiz olaraq
təkrar hərəkəti ifadə edən affıkslər dövrü adlandırmaq olar. Bu
affiksləri sadə və mürəkkəb olmaqla iki yerə bölmək olar.
Mürəkkəblər- müxtəlif sadə affıkslərin birləşməsi kimi özünü
göstərir. Sadə affikslər dəqiq olaraq 2 yarımqrupa bölünür: 1)
bir sait səsdən ibarət affıklsər: 2) bir samit səsdən ibarət
affıkslər. Əyani olaraq onları belə göstərmək olar:
Sadə a ffik slə r
1)
-a- (-e-, -ə- variantı), -
1
- (-i- variantı)
2)
-k-, -1-, -m -, -ıı-, -r-, -s-, -t-, -ş-.
Bunlarin əksəriyyəti vaxtilə türk dillərində geniş
yayılmış toplu çoxluğun affiksləri ilə bağlıdır. Samitlə bitən fe'l
köklərinin çoxluğu nəticəsində göstərilən affikslər bir-biri ilə
birləşərək
-ar, -ıl, -m , -ra, -ır, lar, -ık, -ka
və s. tipli mürəkkəb
affikslər əmələ gətirirlər.
Qədimdə külli miqdarda təkrar (çoxdəfəli) hərəkət
affikslərini mövcudluğu həmin qədim dövrün xüsusi təfəkkür
tərzinə malik olması ilə izah olunur, o zamanlar insan
hərəkətin ifa olunmasını daha konkret və əyani göstərməyə
çalışırdı. Əsas diqqət hərəkətin ifadə olunması üsuluna
verilirdi.
301
Dostları ilə paylaş: |