Qocaldın
na
l
qızır, düşür əldən at [93, s.415].
«İskəndərnamə» poemasında böyük Nizaminin xarakteri
daha aydın görünür, zəngin daxili aləmi duyulub hiss edilir:
Kims
ənin dalınca demərəm yaman,
Utanım üz-üzə gəldiyim zaman.
Yamanlar sözünü almaram dil
ə,
Peşiman edərəm mükafat ilə.
Düşmənə kinli söz demərəm, inan,
O sözl
ə özümə olaram düşman.
Pisd
ən yaxşılıqla qorunmaq mümkün,
Dünyada yaxşılıq hər şeyə üstün.
Yaxşılığım üçün hər bir diyardan
Salamdır hey gəlir namidarlardan.
Yaxşılıqla atsam mən bu dəzgahı,
Olaraq yaxşılar ziyarətgahı.
Bir dirh
əm verənə inci ataram,
Dikbaşlıq edənə qürur sataram [93, s.38].
Nizami G
əncəvi «İskəndərnamə»ni yazarkən ulu Tanrıdan
köm
ək diləyir. Arzu edir ki, əsər ən ağır dərdliyə əl tutsun, hər
x
əstə ürəyə şəfqət göstərsin, hər bağlı qapını açsın, xülasə,
əsəri oxuyanlara zövq versin və şöhrət qazansın. Poemanın ya-
zılma tarixinə gəldikdə isə qeyd olunmalıdır ki, bunu müəy-
y
ənləşdirmək araşdırıcılara bir qədər çətinlik törətmişdir. Çün-
ki «X
əmsə»nin əvvəlki hissələrindən fəqli olaraq «İskəndərna-
m
ə»nin yazılma tarixini müəllif göstərməmişdir. Bu da tədqi-
qatçı alimləri maneələrlə qarşılaşdırmışdır. Buna baxmayaraq,
xatir
ə əlamətlərinə əsasən müəyyənləşdirilmişdir ki, «İskən-
d
ərnamə» əsərinin birinci hissəsi
«Ş
ərəfnamə» 1199-cu ildə,
ikinci hiss
əsi
«Ş
qbalnam
ə» 1201-ci ildə qələmə alınmışdır.
Klassik
ədəbiyyatda tərcümeyi-hal örnəklərinin əksi Niza-
mi poemalarında daha çox görünür. Demək olar ki, bütün poe-
ma
larında Nizami şəxsiyyəti ön plandadır. O, hadisələrə mü-
daxil
ə edir, öz sözünü, öz fikrini bildirir. Oxucu onu əsas qəh-
r
əman kimi duyur və hiss edir. Deməli, Azərbaycan memuar
30
ədəbiyyatının kökləri daha qədimlərə gedib çıxır. Bu cəhətdən
Niza
mi poemaları xeyli maraqlı və dəyərlidir. Onu da nəzərə
çat
dırmaq lazımdır ki, özbək ədəbiyyatında XV əsrin görkəmli
söz ustadı Əlişir Nəvai (1441-1501) əsərlərində tərcümeyi-hal
əlamətləri ayrıca araşdırılsa da, Azərbaycan klassik ədəbiyya-
tında bu mövzu indiyədək tədqiqat obeyktinə cəlb olunmamış-
dır.
Əlişir Nəvai ilə təxminən eyni dövrdə yaşamış, Teymurilər
n
əslindən olan Qazi Zəhirəddin Məhəmməd Baburun (1483-
1530) xatiratı dünya ədəbiyyatının qiymətli nümunələrindən-
dir.
Əsər həyatı macəralarla keçən Baburun sadə, təbii, səmimi
ifad
ə ilə yazdığı böyük bir səyahət və xatirat kitabıdır. Cığatay
dilind
ə yazılmış əsərin türkcə tərcüməsi fransız və ingilis dillə-
rind
ə olan tərcümələrdən xeyli üstündür. Əsər fars, alman və
rus dill
ərinə də tərcümə olunmuşdur. Babur xatirələrində heç
bir şeyi gizlətməmiş, heç nəyi uydurmamışdır. «Baburun xati-
ra
tı ilə, eyni olayları yazan o dövrü yaşamış tarixçilərin yazı-
ları qarşılaşdırılarsa, Baburun özünün etdiklərini yaxşı göstər-
m
ək, bir pisliyini gizləmək və ya digərini şişirtmək üçün yazı-
larında olayları dəyişdirmiş olduğu görünmür» [275, s.7]. O,
yaşadığı illərin tarixi gerçəklərinə mümkün olduğu qədər sadiq
qalmışdır. Babur dövrünün böyük şəxsiyyətlərindən biri ol-
muşdur. Xatirələrdə onun hər bir xarakterik xüsusiyyəti göz
önünd
ə canlanır. Digər tərəfdən Babur dəyərli olan hər şeyi öz
iti z
əkası ilə qavramış və ifadə etmişdir. O, hərbi səfərlər edər-
k
ən olduğu ölkələrin
O rta A siyanŞ
n,
-
nın coğrafiyası və iqlimini, flora və faunasını, xalqın adət və
ənənələrini çox anlayışlı, açıq-aydın təsvir etmişdir. Bir sözlə,
bu
əsərdə Baburun olduğu ölkələrin o dövrdəki vəziyyəti hər
baxımdan canlandırılmışdır. Böyük bir dövlət adamı tərəfin-
d
ən yazılmış xatirələr dövrün insanlarının anlayış və düşüncə-
l
ərini, müxtəlif ölkələrin sosial və siyasi durumunu öyrənmək
baxımından dəyərli bir abidədir. Əsərdə «böyük hökmdarın
idari,
əskəri, fikri və ədəbi həyatı anlatılmış, fəqət oxucuya bir
31
hökmdardan ziyad
ə səmimi bir arkadaşla qarşılaşma hissini
ver
ən, təbii və mütəvazi bir dil istifadə edilmişdir. Bu arada
Babur b
əzi şeirlərini və mətlələrini nə münasibətlə və hansı
hadis
ələrlə duyub söylədiyini də xatirələrinə əlavə etmişdir»
[271, s.520]. Q
ədim əlyazma nüsxələrində əsərin adı yazılma-
dığı üçün Babura aid olmasını bildirmək məqsədilə sonralar
xatir
ələri «Baburnamə» adlandırmışlar.
Dünya şöhrətli Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli (1494-
1556)
əsərlərində onun təxəllüsü, yaşayıb-yaratdığı ölkə, şə-
h
ər, təhsili, şeirə olan məhəbbəti, dövrünün ədalətsizliyi və
başqa bu kimi məsələlər açıqlanır ki, bunları da xatirə ədəbiy-
ya
tının ilkin qaynaqları hesab etmək olar. Şair farsca divanının
müq
əddiməsində
«Füzuli» t
əxəllüsünü seçdiyini belə izah edir:
«Nec
ə ki, şeirə başladığım zamanlar hər gün bir təxəllüs bəyə-
nir, bir müdd
ət sonra eyni təxəllüsü işlədən bir şairə rast gəlir
v
ə aldığım təxəllüsü dəyişdirirdim. Sonra anlaşıldı ki, məndən
əvvəl gələn dostlar ibarələrdən çox təxəllüsləri götürmüşlər.
Dü
şündüm, əgər şeirdə başqaları ilə müştərək təxəllüs götürər-
s
əm, müvəffəq olmadığım təqdirdə mənə zülm olar, müvəffəq
olarsam ortağıma zülm etmiş olaram. Bu ləhzərliyi ortadan
qaldırmaq üçün «Füzuli» təxəllüsünü aldım və ortaqlarımın
m
ənə zülm edib, məni iztirab içində qoymaqlarından qurtar-
maq üçün t
əxəllüsümün himayəsinə sığındım» [91, c.3, s.21].
M
əhəmməd Füzuli ana dilinin türk dili olduğuna işarə edir,
lirik şeirdə ən çox qəsidə növünə meyl göstərdiyini bildirir,
q
əzəlin isə özünəməxsus bir dili və müəyyən kəlmə aləmi ol-
du
ğunu göstərir. Bir sözlə, lirik şeiri yüksəldərək bu janrda
söz
ə diqqətlə yanaşdığını, mənaya xüsusi diqqət yetirdiyini ay-
dınlaşdırır. Söz üzərində necə işlədiyini də farsca divanının
müq
əddiməsində qeyd edir. Burada deyilir: «Elə vaxtlar ol-
muşdur ki, gecə səhərə qədər oyaqlıq zəhərini dadmış və bağ-
rımın qanı ilə bir məzmunu tapıb yazmışam. Səhər olanda baş-
qa şairlərlə uyğun gəldiyini görüb yazdığımı pozmuşam, ona
sa
hib çıxmamışam (şeirlərim sırasına salmamışam). Elə vaxt-
32
Dostları ilə paylaş: |