Q
əddü qamət dörddə eylədim izhar.
Beş yaşımda dəllək sünnəti çaldı,
Oxumağa meylim altıda oldu.
Yeddid
ə zehnimə zirəklik doldu,
S
əkkizdə Quranı eylədim təkrar.
Doqquz yaşda şüru etdim mənayə
On yaşımda getdim elmi-Yəğmayə.
On birind
ə başım düşdü sevdayə
On ikid
ə eşqim oldu aşikar.
On üçümd
ə məclislərdə oturdum,
On dördümd
ə hər nə varsa götürdüm.
On beşimdə Allaha iman gətirdim,
F
ərz ilə sünnəti bildim nə ki var.
On altı yaşımda oldum xirədmənd,
On yeddid
ə bir xanə eylədim pəsənd.
On s
əkkiz yaşımda oldum payibənd,
Zövqi-s
əfa ilə keçdi ruzigar.
On doqquzda q
əmdən oldum azadə,
İyirmidə dərkim oldu ziyadə.
Otuzda b
ərq tək gəzdim havadə
Qırx yaşımda etdim zikri-kirdgar.
Əlli yaşda yarı etdim mənzili,
Altmışda seçdim xar ilən gülü,
El
ə ki, yetmişə yetirdim ili,
Ağzımdan dişlərim töküldü pərgar [148].
Aşıq şeiri müəlliflərin həyatlarının müəyyən məqamlarını
aydınlaşdırmaq baxımından diqqəti cəlb edir. XV əsrin sonları
X V I
əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Aşıq Qurbaninin
ömür yolunun ön
əmli məqamları, həyatının ağrılı-acılı günləri
36
şeirlərində ifadə olunmuşdur.
İsmim Qurbanidi, kəndim Diridi,
Qaradağdan Qarabağa gedirəm
dey
ən Qurbaninin bu şeirindən Diri kəndində doğulduğu ay-
dınlaşır. Onun əsli isə Qaradağ mahalından idi.
Əksər hallarda məzar daşlarındakı yazılar tədqiqatçılara
d
əyərli məlumatlar verir. Aşıq Valehin (1720-1822) başdaşın-
dakı şeirdən əsl adı və ləqəbi müəyyənləşir:
Valeh l
əqəbimdir, Səfidir adım,
Allahı sevənlər, budur muradım.
Q
əbrim yol kənarında irzillah,
H
ər görən desin bir qülfulallah.
Aşıq Valeh «Hanı» rədifli cahannaməsində isə Şərqin bö-
yük simaları haqqında məlumat verir:
Hafizü N
əvai, Füzuli, Cami,
Şeyx Sədi, Hilali, Ürfi, Nizami.
Dünya, s
əndə gəşt eyləyib təmami,
Firdovsi t
ək nəzmi-dürəfşan hanı?
Şeirlərdə çox vaxt müəllif öz şəxsi keyfiyyətlərindən də
b
əhs edir. Buna Aşıq Ələsgərin
Yaxşı hörmətinən, təmiz adınan
M
ən dolandım bu Qafqazın elini,
Pir
ə ata dedim, cavana qardaş,
Ana-
bacı bildim qızı, gəlini
m isralarŞ
nŞ
m isal göst
ərmək olar. «Böyük ustad XX əsrin
əvvələrində dediyi bir şeirində:
Adım Ələsgərdi, mərdü mərdana,
On iki şəyirdim işlər hər yana
m isralarŞ
nda çoxlu aŞ
Ş
q yetiŞ
dirdiyini iftixar hissi il
ə qeyd
etmişdir» [31, c.1, s.569].
Aşıq Hüseyn də (1811-1891) şeirlərində özü haqqında,
mük
əmməl təhsil alması, çoxlu mütaliə etməsi barədə məlu-
mat vermişdir. Müxtəlif ölkələri gəzib-dolaşması onun əsərlə-
rind
ən bəlli olur:
37
Şəmkirli Aşıq Hüseynəm,
M
ən burada yer eylədim.
Urumu, S
əlmas, Marağa,
İsfahanı zar eylədim.
G
əzdim Çeçeni, Çərkəzi,
D
əmirqapı Dərbənd, Quba,
Gürcüstanı var eylədim [31, c.1, s.582].
T
ərcümeyi-hal örnəkləri Molla Cümənin (1854-1920) ya-
ra
dıcılığında daha çox və zəngindir. Məhz şeirlərindəki bioq-
rafik m
əlumatlara söykənərək araşdırıcılar onun vətəni, əsli-
n
əsəbi haqqında fikirləri inamla söyləmişlər. Şəkinin Göynük
ma
halının Layisqi kəndindən, atasının Salah, anasının Reyhan
olması aşıqın şeirlərindən məlum olur. Təhsili, savadı barədə
bunları söyləmişdir:
Oxuram, ustaddan almışam dərsi,
Oxumuşam ərəb, türkinən farsı.
Fikrim seyr ed
ər ərşinən kürsi,
D
ərin kitabların mənasıyam mən.
AMEA Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsində XIX əsrin
son
ları
X X
əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Aşıq Talıbın
[30] v
ə Aşıq Hüseyn Bozalqanlının [29] tərcümeyi-hal sənəd-
l
əri saxlanılır. Hər iki sənəd başqası tərəfindən yazıya alınmış-
dır. Tərcümeyi-haldan əlavə burada aşıqların oxuduqları nü-
mun
ələrdən seçmələr də verilmişdir. Aşıq Hüseyn Borçalıda
x
əstə yatarkən qəlbinin təlatümlərini qələmə aldığı gəraylıda
bel
ə bildirmişdir:
Qürb
ət eldə xəstə düşdüm,
Hal
mı xəbər alan yoxtu.
Qara bağrım şan-şan oluf
D
ərmanımı bilən yoxtu.
Qor eyl
əyif köhnə yaram,
Sağalmağa yoxdu çaram.
V
ətənimnən intizaram
38
O t
ərəfdən gələn yoxtu.
Söyün
əm bəhrə dalmışam.
Canım atəşə salmışam.
Qürb
ət ölkədə qalmışam
Dahı yada salan yoxtu [29, v.16].
T
ərcümeyi-hal sənədlərində Aşıq Hüseynin Aşıq Ələsgər-
l
ə, Aşıq Mirzə ilə, Aşıq Qədir ilə deyişmələri xeyli maraq do-
ğurur.
Qeyd edildiyi kimi, günd
əlik, tərcümeyi-hal və xatirələrlə
yanaşı səyahətnamələr də xatirə ədəbiyyatına daxildir. Onu da
bildirm
ək lazımdır ki, səyahətnamələr ayrıca janr kimi tədqi-
qata c
əlb olumuşdur. Səyahətnamələrin klassik nümunəsi
XVII yüzilin görk
əmli səyyahı Övliya Çələbinin (1611-1681)
iri h
əcmli
on cildd
ən ibarət «Səyahətnamə»sidir. N.S.Ba-
narlı Ö.Çələbinin özünə əsaslanaraq səyahətə başlamasını
gördüyü bir röyadan sonra gerç
əkləşməsini bildirir. Çələbi bir
gec
ə yuxuda Hz.Məhəmmədi görmüş və çox həyəcanlandığı
üçün «
şəfaət, ya Rəsulallah» demək əvəzinə «səyahət, ya Rə-
sulallah» söyl
əmişdir. Fəqət, Hz.Məhəmməd onu həm şəfaətlə,
h
əm də səyahətlə təbşir etmişdir. Ayrıca Sad ibn Əbi Vəqqas
t
ərəfindən də gördüklərini yazması özünə xatırladılmışdır.
Ç
ələbi yuxusunu Qasım paşa Mövləvi Şeyxi Abdullah Dədəyə
anlatmış və onun tövsiyəsi ilə əvvəlcə İstanbulda dolaşaraq bu
şəhərin zəngin bir portretini canlandırmaqla səyahətnamə
yazmağa başlamışdır. Daha sonra Çələbi atasından izinsiz
Bursaya s
əyahət etmişdir. Nəhayət, atasının rizası ilə geniş bir
yurd g
əzintisinə çıxmışdır. Bundan sonra Çələbi müxtəlif
xarici ölk
ələrə səyahət etmişdir. «Gördüyü yerləri və hadi-
s
ələri diqqətlə gözdən keçirmək; yerlərin tarixini, hadisələrini
anlamağa çalışmaq və bütün əldə etdiklərini mümkün olduğu
q
ədər əlaqə və maraqoyandırıcı bir ifadə ilə anlatmaq böyük
s
əyyahın birinci dərəcəli mövzuları arasındadır» [271, s.689].
Ədəbiyyatşünas V.M.Kocatürk Övliya Çələbinin səyahət-
39
Dostları ilə paylaş: |