verir. Lakin bu da h
əqiqətdir ki,
məhz mənzumələrdə müəllif-
l
ər romantik-fantastik dünyadan uzaqlaşıb, konkret həyati ma-
teriala müraci
ət etmişlər və onların bizim üçün əhəmiyyəti də
əsasən elə bundadır. Həmin mənzumələrdə XVIII əsrin tarixi
m
ənzərəsini oxumaq mümkündür. XVIII əsr şairləri öz mən-
zum
ələrində dövrün bir sıra mühüm münaqişə və hadisələrinə,
simala
rına aid materialları öz bədii düşüncələrindən keçirib
oxucu
ya çatdırmağa çalışmışlar» [31, c.3, s.474].
Bel
əliklə, yuxarıda söylənənləri yekunlaşdıraraq bildirmə-
liyik ki, orta
əsr
müəllifləri xatirələr, tərcümeyi-hallar, həyat
v
ə fəaliyyətlərini əhatəli əks etdirən əsərlər yazmasalar da, on-
lar haq
qında müxtəlif mənbələrə, təzkirələrə istinadən, ən əsası
is
ə müəlliflərin bilavasitə öz əsərlərinin elmi şəkildə tədqiqi
n
əticəsində fikir söylənilmişdir. Müəlliflərin
öz əsərlərində hə-
yat v
ə fəaliyyətləri haqqında verdikləri məlumatlar xatirə ədə-
biy
yatının ilkin qaynaqları hesab edilə bilər. Bunlar Azərbay-
can xatir
ə ədəbiyyatının zəngin və köklü ənənəyə malik oldu-
ğunu açıq-aşkar sübuta yetirir.
46
TƏRCÜMEYİ-HAL ÖRNƏKLƏRİNDƏ
ŞƏXSİYYƏTİN İFADƏSİ
Qeyd edildiyi kimi, mü
əlliflərin bədii əsərlərdə özləri, dövr
v
ə müasirləri haqqında müxtəlif məlumatların verilməsinin qə-
dim tarixi vardır. Orta əsr müəlliflərinin yaradıcılığında tərcü-
meyi-hal örn
əkləri zaman keçdikcə mükəmməlləşmiş və bir
ənənə şəklini almışdır. Artıq XIX əsr
müəllifləri avtobioqrafik
m
əlumatlara diqqəti daha çox cəlb etməyə başlamışlar. Bu
dövr Az
ərbaycan ədəbiyyatının bir çox görkəmli nümayəndə-
l
ərinin əsərlərində avtobioqrafik məlumatlara geniş yer veril-
mişdir. Realist şeirin inkişafında böyük xidmətləri olan Qasım
b
əy Zakirin (1784-1857) müxəmməsləri şəxsi həyatı, əhval-ru-
hiyy
əsi ilə əlaqədar olan lirik nümunələrdir. Akad. Feyzulla
Qa
sımzadə çox haqlı olaraq qeyd edir ki, qocalıqdan şikayət
ed
ən müxəmməsində o, cavanlıq illərini həsrətlə xatırlayır, hə-
ya
tının nəşə dolu səfalı gənclik illərinə qayıtmağın artıq müm-
kün olmamasından mütəəssirlənir, lakin bədbinləşmir:
Zakir
əm, türfə xiyaban ilə bağım vardır,
Yatmağa, durmağa zəngin otağım vardır,
N
ə qədər aşü plov yesə qonağım vardır,
Yaxşı həvvədələrim, oğlum, uşağım vardır.
Yoxdu
bir özg
ə qəmim, fikrü xəyalım, qocalıq.
Şairin
«Ağarıbdır
» rədifli müxəmməsində də eyni əhval-
ruhiyy
əni görmək olar. Bu müxəmməsdən aydın olur ki, Zaki-
rin saç
ları 33 yaşında ağarmağa başlamışdır. Hər iki müxəm-
m
əs şairin həyatını öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir [134,
s.92].
Dost v
ə tanışlarına yazdığı mənzum məktublarında da Za-
kir öz h
əyatına toxunmuş, çətinlik və məhrumiyyətlərindən
b
əhs etmişdir. «Məktublarla yaxından tanışlıq göstərir ki, şair
b
əzən ruhdan düşsə, ümidsizliyə qapılsa da ona üz verən çətin-
lik v
ə məhrumiyyətlərə axıradək mətanətlə sinə gərmiş, mən-
fur qanun-
qaydalar, özbaşınalıq və eybəcərliklər əleyhinə öz
47
nara
zılığını, qəzəb və kinini məktublarda cəsarətlə əks etdir-
mişdir» [134, s.194].
N
əzərə çatdırmaq lazımdır ki, M.M.Nəvvabın təzkirəsində
Q.Zakir haqqında dəyərli məlumatlar vardır. Şairin xarici gör-
k
əmini təsvir edən Nəvvab onunla əlaqədar müşahidələrini
q
ələmə almışdır: «...mən onu görəndə təqribən 55 yaşı var idi.
1271-ci ild
ə vəfat etmişdir. Xoşsifət, ağ, ucaboy, incə qamətli
v
ə göygöz bir adam idi. Həmişə mənim Qurandan
dərs dedi-
yim m
əktəbin qarşısında oturacaq yerində əyləşərdi. Hər dəfə
d
ə əlində qələm və kağız olardı və şeir yazardı. Çox vaxt incə
h
əcvlər deyərdi, türk (Azərbaycan)
və fars dillərində qəsidə,
q
əzəl, müxəmməs, dördlüklər yazıb hamıya verərdi» [191,
s.49].
Ədəbiyyatşünas Ə.Müznib isə Q.Zakirin tərcümeyi-halını
t
ərtib edərək onun zahiri görkəmi ilə yanaşı yaşadığı mühitin
s
əciyyəsini vermişdir. O qeyd etmişdir ki, türk, fars və ərəb
dill
ərini mükəmməl bilən Zakir yaraşıqlı, qüvvətli və bacarıqlı
ol
duğundan onun Şuşadan uzaqlaşdırılıb Xındırıstan kəndində
yaşaması məsləhət görülmüşdür. Çünki xanlıq idarəsini ələ al-
maq ist
əməklə Mehdiqulu xanın başını qarışdıranlar həddən
ziyad
ə idi [179]. Bununla belə, Zakir nəzərdən uzaq tutulma-
mışdı və daima diqqət mərkəzində idi. Zakirin həyatının bəzi
m
əqamlarına aydınlıq gətirən Müznib şairin bir sıra şeirlərin-
d
ən nümunələr də vermişdir.
XIX
əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış siması, ensik-
lopedik biliy
ə malik olan Abbasqulu ağa Bakıxanovun (1794-
1847) yaradıcılığı avtobioqrafik örnəklərin zənginliyi
ilə seçi-
lir. Əsərlərini Azərbaycan, fars və ərəb
dillərində yazan ədibin
«X
əyalın uçuşu» [38, s.185] poemasını xüsusilə qeyd etmək
olar. Bakıxanov burada Rusiyadan Lehistana (Polşaya) səyahət
edib g
əzdiyini və bir neçə ay Varşavada qaldığını qələmə al-
mışdır. O, gözəl Varşavanın təsvirində aciz olduğunu və şəhəri
söz il
ə təsvir etməyin mümkün olmadığını bildirir, buranı əya-
ni olaraq görm
əyi tövsiyə edir. Poema şairin həyatının müəy-
48