Nazim cəFƏrov
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
20
işıqlanıb də zəm nənin tərəqqisi ilə münasib bir yaşayışa layiq olması yalnız müsəlmanların deyil, hökümət və dövlətin də mənfəətləri iqtizasındadır‖ (―Açıq söz‖ 1915, № 6 ). Vicdan azadlığı məsələsi M. Ə. Rəsulzadənin dünyagörüşündə xüsusi yer tutur. O, dinə idarə vasitəsi kimi yanaşan dövlətləri ciddi tənqid atəşinə tutur. Bir dini yüksəldib dövlət səviyyəsinə qaldıranda, digərini isə sıxışdırıb qadağan edəndə, ölkədə sabitlik pozulur və hərc – mərclik yaranır. Şübhəsiz ki, müəllif burada mütləqiyyət quruluşunun müsəlman xalqlarına olan münasibətini nəzərdə tutmuşdur. O, vicdan azadlığının pozulmasını ancaq hakimiyyətpərəstlikdə və şəxsi mənafedə görür. Hakim və yaxud dövlət hakimiyyəti əlində saxlamaq üçün dindən bacarıqla istifadə edir. Burada hakim deyəndə heç şübhəsiz, rus çarı gözlərimiz qarşısında canlanır. M. Ə. Rəsulzadə yazır: ―Hakimlər, dövlətlər din və höküməti əllərində bir idarə vasitəsi qərar verdiklərindən müəyyən bir din və o din daxilində dəxi müəyyən bir məzhəbə rəsmiyyət verib başqalarını məhv etmişlər və bu sürətlə hürriyyəti – məzhəb aradan qalxaraq hakimiyyətdə olan din və məzhəb məhkumiyyətdə qalan din və məzhəbləri təzyiq etmişdir. Bu təyziq sayəsində də nifrət, ədavət, bir – birini çəkməməzlik, düşmənçilik əmələ gəlmişdir.‖(―Açıq söz‖ qəzeti, 1916, № 134). Rəsulzadə yalnız din azadlığından deyil, həm də məzhəb azadlığından bəhs edir. O, bununla bir din daxilində mövcud olan müxtəlif təriqətləri nəzərdə tutur. Çarizm dövründə provoslav təriqəti dövlət səviyyəsinə qaldırıldığından digər təriqətlər (staroverlər, baptistlər, incilçilər və başqaları) təqib olunurdu. Hətta həmin təriqətlərə etiqad edənləri kütləvi surətdə Rusiyanın ucqarlarına sürgün edirdilər. Məsələn, XIX əsrdə Azərbaycana sürgün edilmiş malakanlar buna sübut deyilmi? Məhəmməd Əmin din azadlığı olmadan tərəqqinin olmasını qeyri – mümkün saymışdır. O, bütün tərəqqipərvər insanların, istər Avropanın, istərsə də Rusiyanın vicdan azadlığı istədiyini söyləmişdir. Vicdan azadlığı həm də Rusiyanın tərəqqisi nöqteyi – nəzərindən zəruridir. Bütün dinlər və məzhəblər azad olmalıdır. Bir din digər dinə və yaxud məzhəbə təzyiq etməməlidir. O, vicdan azadlığı probleminə ümumavropa miqyasında baxmışdır. ―Halbuki indiki hürr əndişi Avropanın, yaxud demokrat və tərəqqipərvər Rusiyanın istədiyi nədir? Məzhəblər haqqında tam bir hürriyyət, hürriyyəti – vicdan. Hər kəsin məzhəbinə ehtiram hər kəsin etiqadına qarşı bir təhəmmul deyilmi?‖ (yenə orada). Maraqlıdır ki, M. Ə. Rəsulzadə Avropanı azadfikirli, Rusiyanı isə demokrat və tərəqqipərvər adlandırmışdır. Bununla o, Avropanın humanitar elmlər sahəsində Rusiya ilə müqayisədə daha irəli getdiyini demək istəməmişdirmi? Ümumiyyətlə, o, məqalələrinin çoxunda Avropanı bizə bir örnək kimi göstərmişdir. Dünya müharibəsinə baxmayaraq, Avropa dövlətlərini azad dövlətlər saymış və Rusiyanın da o cür olmasını arzulamışdır. 21
Hətta məqaləsinin birində müharibəyə də mütərəqqi don geydirməyə çalışmışdır. ―Dünyanın mütəməddin millətləri öz diriliklərini təmin üçün cəhənnəmi silahlarla müsəlləh olub bir – birlərinin üstünə hücum edirlər. Nə əcayib bir tələqqi kimi, istədikləri gibi dirilə bilmək üçün ölümü qəbul edirlər. Dirilik üçün ölürlər‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 1). Göründüyü kimi, M. Ə. Rəsulzadə məqalədə bir növ imperialist müharibələrinə haqq qazandırmağa çalışmışdır. Bu isə ilk növbədə adamda təəccüb doğurur. Çünki müharibənin mütərəqqi rol oynadığını iddia etməyin özü heç cür ağıla sığmır, çünki müharibə xalqa ancaq aclıq, səfalət və dağıntı gətirir. On minlərlə insan həyatı qurban gedir. Halbuki onlar işləyib ölkənin tərəqqisi üçün əllərindən gələni edərdilər, ölkəni irəli aparardılar. Qeyd edək ki, Rəsulzadənin müharibə haqqında bu qəribə fikirləri ancaq bir dəfə, o da ―Dirilik nədir?‖ məqaləsində şərh olunmuşdur. Yerdə qalan məqalələrində o, ardıcıl olaraq müharibənin əleyhinə çıxmış, onu tənqid etmiş, xalqa nə qədər məşəqqət, əzab - əziyyət, aclıq və səfalət gətirdiyini söyləmişdir. Bütün bunlar bizə belə bir fikir söyləmək üçün əsas verir ki, M. Ə. Rəsulzadənin müharibə barədə təkcə bir məqalədə söylədikləri hansısa emosional təsir altında təsadüfən deyilmiş mühakimə olub, bütövlükdə onun müharibəyə münasibətini əks etdirmir. Sosial azadlıq problemi barəsində Azərbaycanın digər ziyalıları da maraqlı fikir söyləmişlər. Bəri başdan qeyd edək ki, onların fikirləri M. Ə. Rəsulzadənin fikirlərindən fərqli olaraq ardıcıl və sistemli şəkildə olmamışdır. Onlar bu məsələ barəsində yeri gəldikcə fikir söyləmişlər. Sosial azadlıq probleminə, sosial tərəqqi probleminə və sairəyə zəruri hallarda toxunmuşlar. Elələrindən biri də Sənətulla İbrahimov idi. O, ―Milli məsələlər qarşısında bugünkü mövqemiz‖ məqaləsində yazır: ―Tarixin, müqəddəratın kim bilir müsəlmanlara verdiyi nasıl bir tale məşumidir ki, bu gün heç bir dairədə, heç bir partiyalar arasında, heç bir millətin əfkari – ümumiyyəsində müsəlmanlara xulusiyyətlərə tərəfdar və xeyirxah bir nöqtə görüləmməz‖ (―İqbal‖ qəzeti, 1914, № 617). Göründüyü kimi, S. İbrahimov tarixə mistik don geyindirmişdir. Bu mistisizmin isə arxasında, təbii ki, allah anlayışı durmuşdur. İnsanlarda ―alın yazısı‖ olduğu kimi, millətlərdə də buna bənzər bir şey olduğunu söyləmək iştəmişdir. O, müsəlmanların pis güzəranını, məşəqqətini ―alın yazısı‖ ilə izah etməyə çalışmışdır. Əlbəttə, dinin cəmiyyətdə oynadığı rolu danmaq olmaz. Dinin cəmiyyətdə xüsusi mövqeyi vardır və həmişə də olacaqdır. Lakin hər şeyi dini baxımdan izah etmək düzgün deyil. Xüsusilə də ―Alın yazısı‖ ilə əlaqədar müddəa xalqın əlini işdən soyudur, bədbinliyə aparır. Bu da son nəticədə sosial tərəqqini buxovlayıb ləngidir. S. İbrahimovun ―Şəlalə‖ məcmuəsində çap olunan ―Ruhən və hissən bəşərdə tərəqqi‖ məqaləsi qaldırdığı məsələyə görə xüsusi maraq oyadır. Məqalədə əsasən sosial tərəqqi probleminə toxunulmuşdur. Hər şeydən əvvəl, müəllif
Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|