Nazim cəFƏrov
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
58
Tək-tək adamlara müraciət edib fikirlərini öyrənməklə dərdə əlac etmək olmaz. Həmin adamlar hökumət məmurlarıdırsa, ümumi işə xeyir vermək əvəzinə ziyan vuracaqlar. ―Yoxsa tək-tək şəxslərin, xüsusilə hökumət məmurlarının rəy və əlacları bizim yaralarımızı sağaltmaqdan ziyadə bərbad eliyəcəyi aşkardır‖ (―Açıq söz‖ qəzeti, 1915, № 54). Hacı İbrahim Qasımovun ―Bizdə milliyyət‖ məqaləsi sosial tərəqqi problemi ilə bağlı hədsiz maraq doğurur. İlk növbədə ona görə ki, o, millətin tərəqqisini dini bayramlara olan münasibətlərlə əlaqələndirməyə çalışır. Məsələn, mövlud gününü yada salır. Mövlud günündə nə bir yığıncaq və nə bir toplanış olmuşdur. Mövlud günü isə, bildiyimiz kimi, sırf dini bayramdır. Yəni müsəlmanların müqəddəs günüdür. O, müsəlmanların bayramını xaçpərəstlərin bayramı ilə müqayisə edir. Milad bayramında yolka qurulur, yəni il təntənə ilə qarşılanır, hamının üz-gözündən sevinc yağır. ―Sair bayramlarda yolka alınır, sairlərinin təzə illəri şərafətlə vistreçat edilir, dəstə-dəstə güllər alınır, hədiyyə edilir. Bəs niyə bu qeyrətli cavanlar özlərinin əziz və müqəddəs mövlud bayramlarını saxlamırlar?‖ (―İqbal‖ qəzeti, 1914, № 547). Xaçpərəstlərin dini bayramı ilə müsəlmanların dini bayramına fərqli münasibət, təbii ki, dövlətin yeritdiyi dini ayrı-seçkilik siyasətinin nəticəsi idi. La- kin Hacı İbrahim Qasımov ya bunu görmürdü, ya da məlum səbəbə görə özünü görməməzliyə vururdu. Hacı İbrahim Qasımov bunun səbəbini azərbaycanlıların milli mənliyinin hələ təşəkkül tapmamasında görürdü. Müəllif din və milliyyətə fərq qoymurdu, ona görə də dini bayramları qeyd etməyin səbəbini milli mənliyin aşağı səviyyəsi ilə izah edirdi. ―Hasil bunlardan açıq-açığına aşkar olur ki, bizlərdə hənuz milliyyətin nə olduğunu düşünən, milliyyətin şan və şərəfini mülahizə edən çox az və hətta yox kimidir‖ (yenə orada). Mədinəli M.Əbülfəz adlı bir nəfər ―Cavanlarımızda hissiyyat‖ məqaləsində dili milli tərəqqinin başlıca amili hesab edir. Heç bir millət dilsiz tərəqqi edə bilməz. Dil həm də mədəniyyətin təməlidir. Elm, sənət, ədəbiyyat, xülasə, ictimai şüur ona istinad edir. Dil olmasaydı, bəşəriyyət irəli bir addım da ata bilməzdi. ―Dil bir millətin ruhu və şan və tərəqqiyyati-təcəlli edəcəyi bir səhnədir. Və kəndini digər millətlərə tanıtmaq üçün ən böyük vasitədir. Dillər olmasaydı, insanlarda fikri-ictima, hissi-təməddün vücud bulmazdı. Nə fənn və sənətin əsərləri, nə də elm və hikmətin izləri tapılmazdı. Bəlkə daima dağınıq və hər zaman vəhşət içində yaşarlardı‖. (―İqbal‖ qəzeti, 1914, № 555). Böyükağa Talıblı milli tərəqqini təmin etməkdən ötrü irəli bir neçə şərt sürür. Onun fikrincə, milli tərəqqini ayrı-ayrı şəxslər müəyyən edir. Həmin şəxs və ya şəxslər mənsub olduğu millətin ədəbiyyatını və tarixini bilməli, onu tanımalı və sevməlidir. Bu vasitə ilə millətin ehtiyacını öyrənmək və dərdinə əlac etmək mümkündür: ―Fəqət yuxarıda zikr olunan gibi millətini sevmək üçün şəxs gərək onu tanısın və millətini yaxşı tanımaq üçün şəxs gərək öz ədəbiyyatını və öz 59
tarixini bilsin. Zira ancaq bu vasitə ilə millətin keçmiş halını, məişətini, yerini, dəyərini görər, dərdini, dərmanını anlar‖ (―Açıq söz‖ qəzeti, 1915, № 36). Sənətulla İbrahimov ―Milli məsələlər qarşısında bu günkü mövqeimiz‖ məqaləsində sosial tərəqqi probleminə özünəməxsus tərzdə yanaşmışdır. Hər şeydən əvvəl sosial tərəqqi problemi onun nəzəri mühakimələrində milli tərəqqi ilə qovuşmuşdur. Onun fikrincə, milli tərəqqi ilk növbədə maarif məsələsinin həllindən asılıdır. Maarif məsələsini həll etməkdən ötrü isə milli məktəblər və mədrəsələr yaradılmalıdır. Ana dilinə xüsusi diqqət verilməlidir. Darülmüəllimin açılmalıdır. Bununla yanaşı digər təkliflər də irəli sürülür. Məsələn, o, ruhani rəhbərlərin camaat tərəfindən seçilməsinə tərəfdar çıxır. Sonra dini bayramların istirahət günü elan olunmasını söyləyir. Göründüyü kimi, onda dini ehtiyaclarla milli ehtiyaclar vəhdət təşkil edir. Başqa sözlə desək, din və milliyyət bir nöqtədə qovuşur. Sənətulla İbrahimov bunubla kifayətlənməyərək hüquq sahəsində də bir sıra güzəştlərə nail olmaq istəyir, millətin hüququnun genişləndirilməsini tələb edir. Sənətulla İbrahimovun təklifləri aşağıdakılardan ibarətdir: ―1) ibtidan təhsil zamanı ana dilinin yeri, 2) milli məktəb və mədrəsələrin səlahiyyəti və mahiyyəti, 3) ruhani idarəsinin islahatı, 4) darülmüəllimin açılması, 5) müsəlmanların bayram günləri və cümə günü istirahət günü olması, 6) müsəlmanlardan dəva vəkili (prisajnı poverennı) təyin etmək haqqındakı məhdudiyyətin götürülməsi‖. (―İqbal‖ qəzeti, 1914, № 617). 1914—1917-ci illərdə Azərbaycanda maarif məsələsinin həllində xeyriyyə cəmiyyətlərinin də rolu böyük idi. Onlar şagirdlərin təlim və tərbiyəsinə vəsait buraxır, əyin-başlarına paltar alırdılar. ―Nəşri-maarif‖, ―Nicat‖, ―Səadət‖, ―Şəfa‖ cəmiyyətlərinin fəaliyyətini xüsusilə qeydetmək lazımdır. Bu xeyriyyə cəmiyyətlərinin başlıca vəzifəsi Azərbaycanda maarif məsələsinin həllindən ibarət idi. Mətbuat xeyriyyə cəmiyyətlərinin fəaliyyətini ətraflı şəkildə işıqlandırırdı. Məsələn, ―Yeni iqbal‖ qəzetində H. T. imzası ilə yazılan ―Şəfa‖ cəmiyyətinin son qərarına dair‖ məqaləsində deyilirdi: ―Şəfa‖ maarif cəmiyyəti uşaqların yalnız təlim və tərbiyəsinə iktifa etməyib onların libaslarının, kitablarını və müəəllimlərə məxsus olan sair ləvazimatını verməkdən geri durmamışdır‖ (―Yeni iqbal‖ qəzeti, 1917, № 522). Bu məsələdə Hüseyn Cavidin də mövqeyi maraqlı idi. O, cəhalətin düşməni idi. Gələcəyin ümidini elmdə, savadda görmüşdür. Biliyi nur işığına bənzətmişdir. Əgər savadın, biliyin varsa, irəli gedəcəksən, yoxsa cəhalətdə qalacaqsan, inkişaf edə bilməyəcəksən. Azərbaycanda çıxan məzhəkə məcmuələri də millətin tərəqqisi uğrunda mübarizə aparırdılar. ―Molla Nəsrəddin‖, ―Ləklək‖, ―Babayi-Əmir‖, ―Zənbur‖ və digər məcmuələr inkişafa mane olan qüvvələri satiranın acı dili ilə qamçılayır və onların əsl simasını açıb xalqa göstərirdilər. Məzhəkə jurnalları ilk növbədə maarif məsələsinə böyük əhəmiyyət verirdilər:
60
Yarəbbi! Qıl zəmanədə viranə məktəbi Etmə nəsib bircə müsəlmana məktəbi. (―Babayi-Əmir‖ məcmuəsi, 1916, № 10)
Qəyyur Əyyar imzası ilə yazılan ―Arzu‖ şerində incə yumorla mühafizəkarın həyata baxışı ciddi şəkildə tənqid atəşinə tutulur. Yəni elmin, savadın qarşısını alan, inkşiafa mane olan məhz bu cür adamlardır. Bu cür düşünənlərdir. ―Babayi-Əmir‖ məcmuəsinin səhifəsində çap olunmuş daha bir şerdə deyilir:
Hər tayfa bu dəhrdə əmr eyləsə rahət, Qismət yaranub milləti-islama əziyyət. Beş günlük olan yerdə nə lazım mədəniyyət. İnsan mədəni olsada, virandı bu aləm, Möminlərə bir guşeyi-zindandı bu aləm. (―Babayi-Əmir‖ məcmuəsi, 1916, №3)
Şer ―Bu aləm‖ adlanır. Məzhəkə jurnallarına xas olaraq burada da şairin ləqəbi yazılmışdır: hərdəm-xəyal. Hərdəmxəyal satirasında ciddi məsələlər qaldı- rır. Ancaq o, milliyyət və din anlayışlarını qarışdırır. Bu da ki o dövrə xas bir anlaşılmazlıq idi. Sonrasa mədəniyyətin lazımsızlığından, sadə adamların arasında geniş yayılmış ―beş günlük dünya‖dan danışır. O, ―insana nə mədəniyyət lazımdır, nə də maarif. İnsan dünyaya gəlib ki, kef etsin, gününü eyş-işrətlə keçirsin‖, — deyə düşünənlərə öz satirasında gülür. ―Babayi-Əmir‖ məcmuəsi, ümumiyyətlə, maarif məsələsinə bayaq dediyimiz kimi böyük əhəmiyyət verirdi. Demək olar ki, bütün saylarında elmə, biliyə, təlim-tərbiyəyə qarşı çıxanları tənqid edirdi. Maarifin xalqın tərəqqisində nə qədər mühüm rol oynadığını xalqa çatdırmağa çalışırdı. Məsələn, ―Ol!‖ şerində məktəblərin açılması münasibətilə yazırdı:
Cəhl içrə dolan sübhü-məsa elmdən ar et, Asudə ikən kəndini bin dərdə düçar et. (―Babayi-Əmir‖ məcmuəsi, 1916, № 33)
Bu baxımdan ―Ləklək‖ məcmuəsinin fəaliyyəti də diqqəti cəlb edir. Məcmuənin səhifələrində tez-tez maariflə bağlı ciddi məsələlər qaldırılırdı. Maarifin xalqın inkişafı üçün nə qədər zəruri olduğu göstərilirdi. Burada da mühafizəkarlar, elmin və təhsilin düşmənləri incə yumorla tənqid edilirdi:
Amandır elm, məktəbdən demə bir söz məna, oğlum Zərərdən başqa şey yok ta gələ ondan səna, oğlum (―Ləklək‖ məcmuəsi, 1914, № 2) 61
―Ləkləkin səlamı‖ şerində isə məktəb hətta tərəqqi ilə bərabər tutulur. Müəllifin fikrincə, məktəb peyğəmbər deyil ki, məzhəb gətirsin. Məktəb elm, bilik, savad öyrədir. Milləti irəli aparır; ―Molla Nəsrəddin‖ məcmuəsi daha ciddi məsələlər qaldırır. O, ziyalıların milli simalarını itirdiyini, xalqına bir xeyir vermədiyini tənqid edir:
Türkcə məcmuə, qazet heç oxumaz intiligent Əlini lilli sular ilə yumaz intiligent. (―Molla Nəsrəddin‖ məcmuəsi, 1914, № 11)
Şerin ―Kefsiz‖ kimi imzalanması səbəbsiz deyildir. Burada xalqın dərdi, kədəri toplanmışdır. Ziyalılarımızın mövqeyi şairi dərin düşüncələrə salır. Kefini pozur. Gördüyümüz kimi, məcmuə gülə-gülə ağladır. Camaatı güldürə-güldürə səhifələrində kəskin məsələlər qaldırır.
62
NƏTİCƏ
Beləliklə, tədqiqatımızı yekunlaşdırmalı olsaq deməliyik ki, Azərbaycan ziyalıları 1914—fevral 1917-ci illərdə azadlıq və mədəniyyət məsələlərinə daha çox diqqət vermişlər. Əgər azadlıq və mədəniyyət anlayışlarını xırdalasaq, aşağıdakı mənzərə alınar:
MİLLİ MAARİF MƏDƏNİYYƏT DİNİ DİL
məsələyə toxunurdular: milli azadlıq və dini azadlıq (vicdan azadlığı). Milli azadlığın alovlu carçısı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə idi. M. Ə. Rəsulzadə milli azadlığı, milli istiqlalı yalnız yorulmadan təbliğ etmirdi, həm də bəşər mədəniyyəti, ictimai inkişaf baxımından fikrini əsaslandırır, istiqlalın labüdlüyünü sübuta yetirməyə çalışırdı. O, çox böyük və uzagörən nəzəriyyəşünas idi. Təbiidir ki, Məhəmməd Əminin millətpərvərliyi imperiyanın sadiq keşikçilərini—siyasi jandarmeriyanı narahat edirdi, ona görə də Məhəmməd Əminin fikirlərini senzor vasitəsi ilə cilovlamağa çalışırdılar. Hətta onu həbs etməkdən belə çəkinməmişdilər. Başqa sözlə desək, Məhəmməd Əminə qarşı fiziki və psixoloji təzyiq üsulundan istifadə edirdilər. M. Ə. Rəsulzadə dini azadlıq (vicdan azadlığı) məsələsinə də toxunub imperiyanın dini ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı çıxırdı. Dini azadlıq məsələsinə digər Azərbaycan ziyalıları da, o cümlədən Ömər Faiq və başqaları da toxunurdu. Mədəniyyət sahəsində isə iki xətt aydın görünürdü: maarif və dil. Azərbaycan ziyalılarının demək olar ki, hamısı maarifçiliyin fəal təbliğatçıları idilər. Başlıca məqsəd milli məktəblərin yaranması idi. Bu məktəblərdə milli dil və dünyəvi elmlər tədris olunmalıydı. Azərbaycan ziyalıları dil məsələsinə türk dünyası miqyasında baxırdılar. Bəziləri (―Şəlalə‖çilər, ―Füyuzat‖çılar) türk dilinin İstanbul şivəsini əsas götürürdülər, qeyriləri isə (M. Ə. Rəsulzadə, M. C. Məmmədquluzadə, Ö. F. Nemanzadə və başqaları) Azərbaycan türklərinin şivəsi əsasında yaranmış bədii dili qəbul etdirməyə səy edirdilər. Lakin maraqlıdır ki, Hüseyn Mirzə Camalov onlardan fərqli olaraq cəmiyyətin iqtisadi həyatına daha çox diqqət yetirirdi. Onun fikrincə, kəndlilər ilk növbədə-əkinçilik mədəniyyətinə yiyələnməli, müasir texniki vasitələrdən mümkün qədər geniş istifadə etməli idi. O, xüsusilə də müasir texnologiyaya, zavod və fabriklərin maddi bazasının elmin son nailiyyətləri hesabına dəyişməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. 63
Nəhayət, bizim fikrimizcə, araşdırdığımız dövrün başlıca cəhəti bu idi ki, Azərbaycan inkişaf fikrində millilik, türkçülük məsələsi qoyulurdu. Əgər əvvəllər bu millətə ―müsəlman‖, ―farsdan dönmə‖, ―tatar‖ və s. kimi qondarma adlar verirdilərsə, indi həmin millətin övladları mənsub olduqları millətin əsl adını şüur- lara yeritmək istəyirdilər. Bu millətin ixtiyarı özündə olmadığına görə başına istənilən oyunu açırdılar, adını qəsdən dolaşdırırdılar. Bütün bunlar çar Rusi- yasının müstəmləkəçilik siyasətindən, digər millətləri, məhkum millətləri çapıb talamaq, milli varlığını əzmək siyasətindən doğurdu. Çarizm hər şeydən əvvəl məhkum millətlərin maariflənməsindən, savadlanmasından, ələlxüsus da milli ruhlu, mütərəqqi baxışlı, uzaqgörən övladlarından oddan qorxan kimi qorxurdu və müxtəlif yollarla, müxtəlif hiylə və kələkbazlıqlarla bunun qarşısına sipər çəkməyə çalışırdı. Cəsarətlə demək olar ki, tədqiq etdiyimiz dövrün ən başlıca xüsusiyyət və əhəmiyyəti millilik, türkçülük anlayışının ortaya qoyulması idi. Bu, artıq istiqlala doğru atılan ilk addım idi.
64
Ön söz I fəsil. Sosial azadlıq problemi
II fəsil. Maarif və mədəniyyətin sosial tərəqqiyə təsiri. Nəticə
Назим Заман оглы Джафаров ИЗ ИСТОРИИ НАЦИОНАЛЬНО – ОБЩЕСТВЕННОЙ МЫСЛИ (1914 – февраль 1917) (на азербайджанском языке)
Bədii redaktoru F. Fərəcov Texniki redaktoru z. Nəcəfova Korrektorları V. Musayeva, M, Sasani
İB № 5880 Yığılmağa verilmiş 03. 01. 92. Çapa. imzalanmış 19. II. 92. Ədəbi qarn Yüksək çap üsulu ilə. Formatı 84X108 1 /
. Mətbəə kağızı № 1 Şərti çap vərəqi 4,20. Şərti rəngli surəti 4,2. Uçot nəşr vərəqi 4,45. Tirajı 300 (sifariş -371- Qiymati müqavilə ilə. Azərbaycan Respublikası Dövlət Mətbuat Komitəsi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, —370005, Hüsü Hacıyev küçəsi, № 4. ―Qızıl Şərq‖ mətbəəsi, Bakı, Həzi Aslanov küçəsi, № 80.
Государтвенной комитет Азербайджанской Республики по печати Азербайджанское государственной издательство «Азернешр». Баку – 370005, ул. Гуси Гаджиева,4. Типография «Гызыл Шарг». Баку, ул. Ази Асланова, 80. Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|