Nazim cəFƏrov
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
üçün əlverişli şərait yaradır. ―Demokratizm bütün millətləri kəndi ruh və mənəviyyatı dairəsində qalmaq şərtilə müasir mədəniyyət sərgisinin təmam hüquqlu bir şəriki olmaq sifətilə görmək istər...‖ (yenə orada).
M.Ə.Rəsulzadə müasirləşməyi son məqsəd saymır, son məqsəd, onun fikrincə, milli istiqlaldır. Müasirləşmək isə millətə öz milli mənliyini mühafizə etmək üçün lazımdır. İmperializm, yəni hakim millətin oliqarxiyası əsarətdə saxladığı millətin mənliyini, milli varlığını məhv etməyə çalışır ki, onun var – yoxunu asanlıqla talan etsin. Geridə qalan millət, öz gələcəyini düşünməyən millət, təbii ki, digər millətlərə yem olacaqdır. Məhəmməd Əmin imperializmdən ümumi danışarkən konkret olaraq çar Rusiyasının yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətini nəzərdə tuturdu. O yazır: ―Demək ki, imperializm əjdahası ağzından xilas olmaq və ya sühülətlə həzm olunmamaq niyyətilə müasirləşmək, mənəvi əsliyyətləri mədəniyyəti – bəşəriyyə nöqteyi – nəzərindən böyük bir zaid (pulyus) təşkil edən, millətlər üçün tamamiyyəti – milliyyə və istiqlali – mədəniyyətlərini hər növ özici təsirlərdən mühafizə eləmək məqsədi – aliyyəsi qədər zəruri bir vasitədir‖ (―Açıq söz‖ qəzeti, 1916, № 299).
Rəsulzadə, bayaq deyildiyi kimi, müasirləşməyə bir məqsəd təki yox, vasitə kimi baxır. Müasirləşməni milli azadlığa aparan zəruri yol sayır. O, bəşər mədəniyyəti nöqteyi – nəzərindən millətlərin azadlığına, milli mədəniyyətin sərbəst, maneəsiz inkişafına böyük əhəmiyyət verir. Məgər bu demokratik məsləkli şəxsin səmimi arzuları deyilmi?
Məhəmməd Əmin ilk növbədə çar Rusiyasının milli şovinist siyasətinə qarşı çıxırdı. Əlbəttə, bu zaman o, fikrini birbaşa ifadə etmirdi, dolayı yollar arayıb axtarırdı. Bayaq dedik ki, yuxarıda gətirdiyimiz iqtibasda ―imperializm‖ deyəndə, o, məhz Rusiyanı nəzərdə tuturdu. Təbii olaraq, bu zaman nə üçün sualı meydana çıxır, hər şeydən əvvəl ona görə ki, Rəsulzadənin mənsub olduğu xalq çar Rusiyasının yeritdiyi siyasətin əziyyətini çəkirdi.
M.Ə.Rəsulzadə xalqını sayıq olmağa səsləyir. Milli dili və mədəniyyəti göz bəbəyi tək qorumağı məsləhət görür. Bir xalqın qəsdinə duran siyasilərin əvvəlcə milli dili məhv etmək istədiklərini bildirir. Bu barədə sonrakı fəsildə daha geniş söhbət açılacaqdır.
Ruslaşmış şəxslərin, öz milli dilini və mədəniyyətini bilməyən adamların yalnız öz cəmiyyəti üçün deyil, bütün dünya üçün heç bir fayda vermədiyini söyləyir. M.Ə.Rəsulzadə yazır: ―Təsəvvür ediniz dediyim uşağın halını: dil açıb anası ilə rusca danışmış. Anası mağazadan gələndə yenə onu rusca dindirmiş, həyətdə yoldaşlarını rus görmüş, onlarla o dildə söhbət eləmiş, oyun oynayarkən rus oyunları oynamış. Məktəbdə dəxi eyni tərbiyəyə tabe olmuş. Bayramlarda yolka bəzəyib ətrafında dönüb dolaşmış. Ən axırı məlumdur ki, daxili Rusiya şəhərlərindən birində ali tərbiyə alıb ―aбразованны‖ olacaq. Fəqət böylə bir ―aбразованны‖dan bizim ―не aбразованны‖ millət nə gözləyə bilər və o özü istərsə, ―millətinə‖ nə gibi bir faidə yetirə bilər? Heç!‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi,
17
1915,№ 8.).
Burada millətindən aralı düşmüş insanın faciəsi təsvir olunur. Şübhə yoxdur ki, təmsil olunmuş şəxs mühitinə fayda vermədiyi kimi, millətinə də fayda verməz. Rəsulzadənin fikrincə, millətə xidmət etmək ən müqəddəs vəzifədir. Hər bir insan millətinin tərəqqisi uğrunda mübarizə aparmalıdır. Yadlaşmış adamların faciəsi şəxsi faciə deyil, ümummilli, bəlkə də dünyəvi faciədir. Ona görə ki, həmin şəxs gələcəkdə böyük bir şəxsiyyət ola bilərdi. Millətinə hədsiz xidmətlərilə nəzərə çarpardı. Ruslaşmış millət övladları həm öz millətindən qalır, həm də rus millətinə gərəksiz olurlar. Çünki rus xalqı özü öz milli xadimlərini yetişdirir. Rəsulzadənin bu baxımdan təməssul və istiqlal anlayışlarına münasibəti böyük maraq doğurur. O, təməssulu ölümlə eyniləşdirir. Ayrı – ayrı şəxslərin təməssulunu millətin tənəzzülü kimi qiymətləndirir. Ümumiyyətlə təməssulu cinayət sayır. Məhəmməd Əminin fikrini aydın başa düşmək üçün aşağıdakı hissəni bütünlüklə vermək məcburiyyətindəyik. ―Millətlərin ümumi şəxsiyyətlərindən keçəndən sonra bu məsələ ilə əlaqədar olan ayrı – ayrı fərdləri də nəzərə alsaq, yenə təməssul (assimilyatsa) ilə istiqlalın mədəni və ibdai fərqini görəcəyiz. Zənn edirəm ki, bir istisistik tutulsa, görüləcək ki, daima müqtədir sənətkarlar mənsub olduğu milliyyətlə maddi və mənəvi rabitə və əlaqələrini daha ziyadə saxlamış olanlar arasından çıxır. Məsələn, yaxşı bir rus mühərriri olub da öz həyatını kəmalınca təsvir etmək, bir rus qəlbinin, rus vicdani – ümumiyyəsinin tərcumanı ola bilmək üçün ruslar gibi düşünmək, onlar gibi hiss edə bilmək lazımdır, bunun üçün də rus olmaq, rus yaşamaq və rusları olduqca bilmək gərəkdir. Halbuki ruslaşmış bir müsəlman balası, yaxud təmsil olunmuş bir erməni dığası, yaxud döndərilmiş bir yəhudi övladı nə qədər özlüyündən uzaqlaşmış da olsa, yenə böylə rus ola bilməz. Ola bilməyincə də, yaxşı və mufid bir rus muhərriri çıxmaz. Biaən əleyh ondakı ibda qüvvələri əqim qalar, bundan isə yaşadığı mühit zərər çəkər. O muhitdə bu gibilər çox isə, əqamət bir nəfərə deyil, bir milliyyət və bir qəvmiyyətə sirayət edər. Demək, bəşəriyyət ailəsinə daxil olan bir fərdin zati - əhəmiyyət və qiyməti əksilər, baniən əleyh bəşəriyyət bir çox zəkalardan məhrum qalar‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 2.).
M.Ə.Rəsulzadə təməssül ilə istiqlalın fərqini oxucuyz o zamnaki siyasi quruluşun imkan verdiyi səviyyədə başa salır. Əlbəttə, istiqlala mədəni don geyindərməklə, senzorun diqqətini yayındırmaq istəmişdir. Məqalənin yuxarıdakı üzünü, lakin lazımlı hissəsini axıracan oxuduqda, istiqlalın ictimai – siyasi mənası açılır. M.Ə.Rəsulzadə millətini azad və müstəqil görmək istəmişdir. Lakin bu məqsədi hələlik yerinə yetirmək mümkün olmadığına görə milli mədəni muxtariyyətlə kifayətlənirdi.
Biz Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həmin dövrdə dərc olunmuş məqalələrinə tam bir vəhdət kimi baxmalıyıq. Unutmamalıyıq ki, ―Müsavat‖ partiyası o zamankı şəraitdə fəaliyyət göstərirdi. Rəsulzadə isə artıq partiyanın rəhbərlərindən biri olmuşdu. Həm də ―Müsavat‖ın başlıca nəzəriyyəçisinə Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|