Nazim cəFƏrov
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
32
(?), hesab və türkü (peniye). İkinci pillə dərsləri: şəriət, rus dili, hesab, cəbr, həndəsə, tarix, coğrafiya, tarixi-təbii, hikməti-təbiiyyə, rəsm, tatar dili, türkü və gimnastika. Adı çəkilən dərslərin hamısı rus dilində oxunmalıydı. Yerli dilə həf- tədə cəmi iki dərs ayrılmışdı. Və bu dərslar məcburi deyildi. Bundan başqa yerli dil bütün dərslərin sonunda şagirdlər artıq yorulub əldən düşəndən sonra tədris olunurdu. Bu da təbii ki, uşaqların dərsdə oturmamasına səbəb olurdu. Qəribə burası idi ki, yeni proqrama görə uşaqlara şəriət dərsi ərəbcə keçirilməliydi. İza- hat, isə ya rusca, ya da ―tatarca‖ verilməliydi. Bununla əlaqədar olaraq Ömər Faiq yazırdı: ―Müdir cənablarının türk dilimizə olan iltifatsızlığının və guya bu yol ilə ―xidmət‖ göstərməginin əlbət ―özüncə‖ bir mənası vardır, lakin özü böyük pedaqoq ola-ola, sırf pedaqoji əleyhinə çalışmasının əcəba nə mənası vardır?‖ (―Açıq söz‖ qəzeti, 1916, № 108). Üçüncü pillə müəllimlər hazırlayan xüsusi məktəb idi. Bu məktəblərdə təhsil müddəti üç il olmalıydı. Məqsəd ibtidai rus-türk məktəblərinə türk dili və şə- riət müəllimi hazırlamaq idi. Dərslər: təfsir, islam tarixi, fiqh, elmi kəlam, elmi hədis, islam dininin tarixi, tatar, ərəb, fars və rus dilləri, Rusiya tarixi, coğrafiyası və üsuli-təlim. Üsuli-təlim, coğrafiya və tarix rus, qalanları ərəb dilində olacaqdı. Göründüyü kimi, tədris proqramı həddən ziyadə yüklənmişdi. İbtidai məktəblərdə müəllim işləyəcək tələbələr nədənsə elmi kəlam, fiqh kimi çətin və mürəkkəb fənnlər keçməliydi. Əlbəttə, dini nöqteyi-nəzərdən bu fənnlər olduqca vacib və zəruri fənnlər idi, amma ibtidai məktəblərdə dərs deyəcək gələcək müəllimlərin bunlar nəyinə gərəkdi. Ömər Faiq məsələyə bu mövqedən yanaşır və buna görə də yeni dərs proqramının tamamilə yarıtmaz olduğunu qeyd edirdi. O yazırdı: ―Elmi kəlam nədir? Fəlsəfə gibi ən ali bir elmin uluhiyyət və vicdaniyyətə aid bir qismidir ki, müsəlmanları bir-birlərindən ayıran məzhəbçilərin öz aralarında keçən mübahisə və münaziəli məsələlərlə doludur. Əcəba, bu elmin «ibtidai» türk məktəblərində müəllimlik edəcəklərə nə lüzumu var?‖ (―Açıq söz‖ qəzeti, 1916. № 108). Sonra o, öz fikrini daha geniş şərh edərək yazırdı: ―Bir az daha ciddi düşünüb irəli gedəcək olsaq, cürətlə deyə bilərəm ki, ibtidai məktəb müəllimlərinə yalnız elmi kəlamın degil, o qisimdə oxunan dərslərin çoxunun lüzumu yoxdur, ibtidai məktəblərdə müəllim olacaqlara bu ali dərsləri oxutduqları halda, əcəba qazı, müdərris və ruhani darülmüəllimində müəllim olacaqlara hankı elmləri oxudacaqlar‖ (yenə orada). Bir sözlə, çarizm mövcud məktəbləri böyütmək bəhanəsi ilə Qafqazda olduqca mürtəce bir layihəni həyata keçirmək niyyətində idi. Layihə Qafqaz türkləri, yəni azərbaycanlılar üçün nəzərdə tutulmuşdu. Layihə açıq-aşkar müsəlman və türk olan azərbaycanlıların milli və dini simasını pozmaq məqsədi güdürdü. Mövcud məktəbləri böyütmək bəhanəsi ilə uşaqların qarşısına elə çətin vəzifələr qoymaq istəyirdilər ki, uşaqlar çaş-baş qalsınlar, çətinə düşüb 33
oxumasınlar. Məktəbi uşaqlar üçün maarif ocağına deyil, əsl cəhənnəm yuvasına çevirməyə çalışırdılar. Müsəlmanlar çar Rusiyasına qarşı mötədil və hətta xoşniyyət mövqe tutsalar da, mütləqiyyət öz təbəələri olan müsəlmanlara, ilk növbədə isə türkdilli xalqlara düşmənçilik münasibəti bəsləyirdi. Onların milli mədəniyyətlərini, milli dillərini hər vəchlə boğurdu. Maarif qarşısına min bir sədd çəkirdi. Təsadüfi deyil ki Ömər Faiq məqaləsinin axırında yeni maarif sistemini nəzərdə tutan layihəyə işarə edərək yazmışdır: ―Görürük ki, ―bizim?‖ üçün açılacaq bu geniş məktəblərdə həy şey var: rusca abrazovaniya, ərəbi məlumat, farsca şer, ərəbcə iman və etiqad, hətta elmi kəlam.
Ancaq bir şey yox. Nədir o? Özümüz!..‖ (―Açıq söz‖ qəzeti, 1916, № 108).
Ömər Faiq yeni layihəni tənqid etməklə kifayətlənmirdi. O, maarif sahəsində yeridilən ayrı-seçkilik siyasətini, azərbaycanlılara qarşı olan ögey münasibəti cəsarətlə ifşa edirdi. Qeyri-müsəlman xalqların, ələlxüsus da ermənilərin maarif sahəsində imtiyazlarını, hüquqlarını açıb göstərirdi. Mütləqiyyətin erməniləri öz qanadı altına aldığını təkzibolunmaz dəlillər əsasında sübuta yetirirdi. Bu həqiqətən də elə idi və o barədə yalnız Ömər Faiq yazmırdı, digər Azərbaycan ziyalıları da yazırdılar. Lakin Ömər Faiq həmin məsələni daha kəskinliyi ilə göstərirdi. Məsələn, adını qeyd etdiyimiz ―Nə umuyoruz?‖ silsilə məqalələrində o yazırdı: ―Məsələn, bir hökumət idarəsində, bir quberniyada, bir qapı qonşuluğunda yaşayan və hökumətin hamı xərсlərini—vergilərini, ağırlıqlarını müsavat üzrə yüklənən iki millətin biri ―mücaid‖, digəri ―məhdud‖ qanunla idarə olunsa, əlbət ki, ikinci millət bu haldan rahətsiz olacaqdır‖ (―Açıq söz‖ qəzeti, 1916, № 110). Bəlkə Ömər Faiq bununla çar Rusiyasına böhtan yağdırırdı? Bəlkə ölkədə bütün millətlərə həqiqətən də eyni gözlə baxırdılar, Hamını bir tuturdular. Axı, yüksək rütbəli çar məmurları da millətlərin bərabər hüququndan, xalqlar dostluğundan ağızdolusu danışırdılar. ―Milli məsələlərimizin vəqtimi?‖ məqaləsində belə bir məlumat getmişdi: ―Bir neçə gün qabaq namesnik dəf- tərxanasının müdiri Tiflisdəki qəzetin baş mühərrirlərini çağırıb onlarla müsahibədə bulundu. Müsahibədən məqsəd fəxamətli veliki knyaz Nikolay Nikolayeviç həzrətlərinin Qafqaz xüsusundakı fikir və arzularını və idarəsindəki məslək və üsulunun təməlini yada salmaq və anlatmaqdıq. Bu anlayışa görə namesnikimiz üsuli idarəsinin əsası «ədalət və müsavat» imiş. Və bu əsas cəhətilə hamı millətlərə bir gözlə baxmaq və onların arasında nəinki ziddiyyət, bəlkə dostluq və yaxınlıq vücuda gəlməsini şiddətlə arzu buyururmuş‖ (―Açıq söz‖qəzeti, 1915, № 54). Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|