Nazim cəFƏrov
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
istəməsələr belə, biz gərək fürsət axtarıb vəqt-vəqt bildirəlim, qulaqları dolduralım. Bir vəqt olar, əlbəttə, zamanın, halın icabı ilə bu dərdlər qəbul olunar. Zəmanəmiz özgə zəmanədir. Bizə ancaq çalışmaq, ən əvvəl öz cəmaətimizi tutacağımız işdən xəbərdar etmək, onu alışdırmaq lazımdır.
Cəmaətimizin fikrini hər şeydən əvvəl öz dərdinə tərəf çevirəlim.‖
Ömər Faiq yuxarıdakı sətirləri yazarkən və ―zəmanə özgə zəmanədir‖, ―bir vəqt olar, əlbəttə, zamanın, halın icabı ilə bu dərdlər qəbul olunar‖ deməklə yəqin ki, ölkədə genişlənməkdə olan inqilabi prosesi nəzərdə tutur və cəmiyyətin daim irəlilədiyini, qabağa getdiyini söyləyir, ictimai inkişafa dərin inam bəsləyir. Əlbəttə, bu hələ o demək deyildir ki, o, marksizm nəzəriyyəsinin əqidəli ardıcıllarından biri idi. Xeyr, sadəcə olaraq həmin məqalədə yeritdiyi fikirlə marksizm nəzəriyyəsi bir nöqtədə qovuşur. Onun dünya görüşündəki müəyyən hallar bu təlimin bəzi müddəaları ilə üst-üstə düşür. Biz burada ilk növbədə, əlbəttə ictimai inkişafla əlaqədar məsələni nəzərdə tuturuq.
Yuxarıda deyildiyi kimi, çarizm xalqlara nəinki azadlıq vermək fikrində deyildi, hətta azadlıq sözünün özündən də oddan qorxan kimi qorxurdu, onun azadlıq mübarizlərini xüsusi amansızlıqla təqib etməsi də buradan irəli gəlirdi.Əlbəttə, dövlət cəmiyyətə bəzi güzəştlər etmişdi, mətbuat yaxın keçmişlə müqayisədə nisbətən ―azad‖ idi, ziyalılar, mütərəqqi baxışlı şəxslər fikirlərini mətbuat səhifələrində nisbətən sərbəst şərh edə bilirdilər. Lakin müəyyən həddi gözləməyən məqalələri senzura o dəqiqə qadağan edirdi. O cür məqalələr, xüsusilə imperiyanın mənafeyinə azacıq da olsa, xələl gətirə biləcək məqalələr heç vaxt işıq üzü görmürdü.
Dövlət ilk növbədə milli azadlıq ideyalarının təbliğinə və yayılmasına hər vasitə ilə mane olurdu. Bir qədər özünü sərbəst aparan şəxslər, fikirlərini cilovlamayan, milliliyə qapılan ziyalılar dərhal cəzalandırılırdılar. Bayaq deyildiyi kimi, mətbuatda müəyyən hədd icbari qaydada gözlənirdi, o həddi aşan şəxs hakimiyyət orqanlarının dəyənəyini dərhal kürəyində hiss edirdi.
Rəsulzadə əsasən milli səciyyəli kəskin ruhlu məqalələr yazmışdır. Xalqın milli şüurunu oyatmağa səy göstərmiş, milli dirçəlişə can atmışdı. Onun bu illərdə ―Açıq söz‖ qəzetində çıxmış ―Bugünkü günlər‖, ―Müsəlman ünas cəmiyyəti-xeyriyyəsi‖, ―Tutduğumuz yol‖, ―Qurtuluş‖ və ―Dirilik‖ məcmuəsində nəşr olunmuş ―Milli dirilik‖ adlı silsilə məqalələrini göstərmək olar. O, Qars və Ərdəhan qaçqınlarına maddi yardım etmək üçün həyata keçirilən tədbirlərdə də fəal iştirak etmiş, bu məqsədlə 1915-ci il mayın 7-ə təyin olunmuş ―Qardaş günü‖ adlı xeyriyyə tədbirində əhalini fəal iştirak etməyə çağırmışdır: ―Sabah (pəncşənbə günü) cəmiyyəti-xeyriyyə tərəfindən oğlanlı-qızlı cavanlar əllərində ianə cübələri, sinələrində ―Qardaş köməgi‖ həmayalı olduğu halda, Bakının küçələrinə yayılacaq, Qars və Ərdəhan səmtlərində fəlakətə uğrayan müsəlman qaçqınlar üçün kömək istəyəcəklərdir‖ (Yeni iqbal” qəzeti, 1915, № 8).
11
Bütün bunlar çar hakimiyyəti orqanlarının nəzərindən qaçmamış və o, tezliklə həbs edilmişdi. Bu munasibətlə ―Bəsirət‖ qəzetində aşağıdakı məlumata rast gəlirik: ―Təqribən bir ay yarım bundan əvvəl tovqif edilmiş olan ―Yeni iqbal‖ qəzetinin sər mühərriri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları tovqif edilmişdi. Neçə gün əqdəm mumiəleyh həbsdən azad edilmişdir. Hələlik mühərrir əfəndi bağda vəqt keçirir. Təkrar Bakı mətbuatında işləyüb işləməyəcəgi məlum degildir‖ (―Bəsirət‖ qəzeti, 1915, № 53).
M. Ə. Rəsulzadə təqiblərdən qorxmayıb müharibədən zərər çəkmiş müsəlmanlar faidəsinə çıxarılan ―Qardaş köməgi‖ adlı məcmuənin nəşrində də başlıca rol oynamışdır. ―Yeni iqbal‖ qəzetində verilən elan bu mənada böyük maraq doğurur. ―Hərbzədə müsəlmanlar faidəsinə çıxarılacaq ―Qardaş köməgi‖ məcmuəsinə göndəriləcək məqalələr yanvar ayının 25-ə qədər göndərilməli idi. Bu günə qədər əksər iştirakları gözlənilən mühərrirlərdən məqalələr alınmamışdır... Məqalələr, əvvəlcə elan olunduğu kimi, ―Açıq söz‖ idarəsində qomision rəisi cənab Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ünvanına göndərilməlidir‖ (―Yeni iqbal‖ qəzeti, 1917, № 524).
Göründüyü kimi, müharibə və iqtisadi həyatın pisləşməsi mütləqiyyətin başını qatsa da, o, milli ruhlu ziyalıların fəaliyyətini nəzarət altında saxlamağa vaxt tapırdı.
1914-1917-ci illərdə M. Ə. Rəsulzadənin çoxsaylı məqalələri içində ―Dirilik‖ məcmuəsində çıxan ―Milli dirilik‖ adlı silsilə məqalələri qoyulmuş məsələlərin ictimai əhəmiyyəti baxımnıdan daha çox diqqətimizi cəlb etmişdir. Məqalələrdə milli dirçəlişin yolları ətraflı şəkildə araşdırılmış, mövcud siyasi quruluşun verdiyi imkanlar çərçivəsində və bəlkə bundan da bir qədər geniş səviyyədə şərh olunmuşdur.
Məsələn, məqalədə deyilir: ―Milli
istiqlal-ələxüsus millətlərə xüsusiyyətlərinin mühafizəsini təmin edən istiqlal daima bəşəriyyətə saheyi- mədəniyyətdə yeni və əsli bir taqım ibdalar, ixtiralar nəvidindədir ki, mədəniyyəti- bəşəriyyə dediyimiz şey də bu ibdaət və ixtiraların məcmuyundan ibarəli bir yekundur (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 2).
Milli azadlıq ideyası burada dünya mədəniyyəti baxımından əsaslandırılır. Yəni dünya mədəniyyətinin zənginliyi üçün ayrı-ayrı millətlər siyasi cəhətdən azad olmalıdır, əks halda inkişaf, tərəqqi mümkün deyil. Bir millət digər millətə təzyiq etməməlidir. Bir millət digər milləti əsarətdə saxlamamalıdır, çünki milli istiqlalın sayəsində bəşəriyyətdə yeni-yeni ixtiralar, yeni-yeni kəşflər edilir, qiymətli əsərlər yazılır. Bir sözlə, dünya milli istiqlaldan yalnız qazanır. Həmin məqalədə daha sonra oxuyuruq: ―Heç şübhə yoxdur ki, dünyanın milliyyətlərə bölünərək qərar tutması mədəniyyəti-bəşəriyyə nöqteyi-nəzərindən bir zaiddir. Millətlərdəki bənliklik ədəmi-istiqlalı və onlardakı zatı xasiyyətlərin başqalarının xasiyyətləri içində münhəll olması bu zaidləri heç şübhə yox ki, mübəddəl bir naqis edir‖.
Dünyanın millətlərə bölünməsi təbiidir, həm millət müstəqil surətdə Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|