Neft va gazni qayta ishlash kimyoviy texnologiyasi kafedrasi

Neft qoldiqlarining gidrooltingugursizlantirish.
Neftning qoldig’ida ko`p 
miqdorda 
oltingugurtli, 
azotli, 
kislorodli 
birikmalar. 
asfaltenlar, 
og’ir 
metallorganik birikmalar mavjuddir. Bu qoldiqlardan yoqilg’i olish uchun, uni 
gidrooltingugursizlantirish usuli bilan sifatini yaxshilash kerak. 
Bu qoldiqlarni to`g’ridan-to`g’ri vodorod ishtirokida oltingugurtni ajratib 
olish qilish bilan birga, boshka usullar bilan, ularni sifatini yaxshilanadi. Masalan, 
qoldiqni past bosimda haydab, olingan vakuum gazoylini gidrotozalash qilinadi, 
so`ngra uning qolgan qismi bilan aralashtirib yoqilg’i sifatida ishlatiladi. 
YAna bir usul: og’ir qoldiqni kokslash qurilmalariga berib undan olingan 
gazoylni gidrooltingugursizlantirish qilib yoqilg’i sifatida ishlatiladi. 
Og’ir qoldiq tarkibidagi asfaltenlarni ajratib olinadi, keyin uni 
gidrooltingugursizlantirish qilib so`ngra ishlatiladi. 
Oltingugursizlantirish jarayonida metall tuzlari katalizatorning yuzasiga 
o`tiradi, regenerasiya vaqtida metall oksidiga aylanib katalizatorning yuzasida 
qoladi va uni aktiv markazlarini berkitadi va katalizator ishlash qobiliyatini 
yo`qotadi. SHu sabali, ba`zi olimlar og’ir qoldiqni birinchi navbatda, metall 
birikmalaridan tozalab so`ngra gidrooltingugursizlantirish ga berish lozim deb 
hisoblaydilar. 
Og’ir qolidiqlarni gidrooltingugursizlantirish jarayoni uchun BashNIINP 
maxsus katalizator ixtiro qildi. Bu katalizatorni tayyorlash uchun avvalo katalizator 
nositelining suv bug’i bilan ishlanadi, natijada nositelni g’ovaklari kengayadi va 

---

ularning diametri taxminan 15 nm dan yuqori bo`ladi, so`ngra unga aktiv 
komponentlar shimdiriladi. Bu xildagi katalizatorni stasionar sharoitda ishlatish 
mumkin. SHunday bo`lishiga qaramay bu katalizatorlarning ishlash davri bir 
yildan kamdir. 
Bu 
xildagi 
hom 
ashyoni 
mavxum 
qaynash 
qatlami 
sharoitida 
gidrooltingugursizlantirish qilinadi. 
Gidrotozalash 
va 
gidrooltingugursizlantirish 
katalizatorlarining 
regenerasiyasi ikki xil usulda olib boriladi. katalizatorlar ishlash jarayonida 
ularning yuzasiga kokssimon moddalar: oltingugurtli; azotli; birikmalar, smola va 
metall birikmalari o`tiradi va uning ishlash qobiliyatini vaqtincha pasaytiradi. 
Katalizatorning ishlash qobiliyatini qayta tiklash uchun regenerasiya qilinadi. 
katalizatorni ishlash davri ko`p omillarga va asosan ishlanadigan hom ashyoning 
sifatiga bog’liqdir. Odatda, o`tirgan koksning miqdori 7-10% massni tashkil etadi. 
Birinchi usulda katalizator zonasiga 450
0
C gacha isitilgan inert gazi – azotga, 
oz miqdorda havo qo`shib beriladi. Birinchi davrda kislorodning miqdori 0,5% va 
oxirgi davrda 2% gacha etkazish mumkin. Regenerasiya vaqtida bosim 4-5MPa, 
eng yuqori harorat 550 
0
Cga teng. Regenerasiya 100-120 soat davom etadi. 
Ikkinchi usulda reaktorga suv bug’i va havo beriladi. Bu jarayon atmosfera 
bosimida olib boriladi. 1m
3
katalizatorni regenerasiya qilish uchun 350-900 m
3
suv 
bugi sarflanadi. 
Jarayonning asosiy ko`rsatkichlari kelayotgan hom ashyoga bog’liq. 
Riforminga beriladigan benzin tarkibidagi oltingugurtni platina katalizatoriga 
berishdan ilgari 0,003% mas.gacha tozalash zarur, agar platina-reniy katalizotori 
bo`lsa oltingugurtni 0,001% mass.gacha tozalash zarur. Kerosinning tarkibidagi 
merkaptanni 0,005% mass. dizel yoqilg’isini tarkibidagini oltingugurtini esa 0,2 % 
mass.gacha tozalash kerak. SHu talablarga ko`ra gidrotozalash jarayoninining 
asosiy ko`rsatkichlari belgilanadi. 

---

Gidrotozalash jarayonining boshkariladigan ko`rsatkichlariga harorat xajmiy 
tezliki, bosim va 1 m
3
hom ashyo hisobidan beriladigan gazni miqdori kabilar 
kiradi. 
Harorat 330 
o
C
dan past bo`lsa, hom ashyoning hajmiy tezligi 4-5 ch
-1
dan 
yuqori bo`lsa olingan mahsulotlarning sifati past bo`ladi. Harorat 420 
o
C dan 
ko`tarilsa kreking reaksiyasi kuchayadi, katalizatorning yuzasiga koks o`tirishi 
ko`payadi. 
Sifati past homashyo tozalanyotganda berilayotgan gazning hom ashyoning 
nisbatini 700 nm
3
/m
3
gacha ko`tarish lozim bo`ladi. Agar berilayotgan gazimizning 
tarkibida vodorod kamroq bo`lsa hom gazning nisbatini ko`paytirish kerak bo`ladi. 
Odatda berilayotgan gazning tarkibida vodorodni hajmi 60 dan 90% ob.gacha 
bo`lishi kerak. 
Shuni ham ta`kidlash kerakki, agar biz kerosin va dizel yoqilg’isini 
tozalayotganda ularning tarkibidagi oltingugurtni 0,05 va 0,2 % mass.dan 
kamaytirsak, u vaktda u yoqilg’ilarni oksidlanishga karshi turg’unligini pasaytirib 
yuborgan bo`lamiz. Demak gidrotozalashni ham ma`lum meyorgacha olib borish 
kerak ekan. 
Kreking va piroliz ustanovkalaridan olingan fraksiyalarni albatta AVT dan 
olingan fraksiyalar bilan birga qo`shib gidrotozalashga beriladi, aks xolda 
ikkilamchi fraksiyalarni tarkibida to`yinmagan birikmalar ko`p bo`lganligi sababli, 
katalizatorlarning yuzasida ko`p miqdorda koks hosil bulib, katalizatorlarning 
ishlash davri kamayadi. 
Gidrotozalash ustanovkalariga yangi katalizatorlar solinganda haroratni 330 
0
C dan boshlanadi. Vaqt o`tishi bilan katalizatorlarning yuzasiga asta-sekin koks 
o`ltira boshlaydi. SHuning hisobiga, katalizatorlarni ish mezoni pasayadi. 
Maxsulotda oltingugurtning miqdori ko`payib boradi. Mahsulot sifatini bir xilda 
bo`lishining ta`minlash uchun haroratni 380-400
0
C gacha ko`tariladi. So`ngra 
jarayonni to`xtatib katalizatorni regenerasiya kilinadi. Gidrotozalash jarayonida 
haroratni 400 
0
Cdan yuqoriga ko`tarilmaydi, sababi, parchalanish reaksiyalari 

---

kuchayib ketishi mumkin. Katalizatorni yuzasidagi koks yondirilgandan keyin 
jarayon yana odatdagidek 330 
0
Cdan boshlab ishlay boshlaydi. Katalizatorni 
ishlash davri dizel yoqilg’isini tozalash vaqtida 1 yilni tashkil etadi. Katalizator 2-3 
yil ishlaydi, so`ngra aktiv komponentlarini ajratib olish uchun maxsus 
korxonalarga yuboriladi. O`rniga yangi katalizator solinadi. 
Vakuum gazoylni gidrokrekingga berishdan ilgari gidrotozalash qilanadi, 
bunda vakuum gazoylning sifati yaxshilanadi, gidrokreking jarayonining 
samaradorligi ortadi. 
Piroliz jarayonida olinadigan benzinlarni tarkibida asosan, aromatik 
birikmalar va to`yinmagan uglevodorodlar bor. Agar bu xildagi benzinni yoqilg’i 
sifatida ishlatiladigan bo`lsa uni sulfidlangan platina katalizatori ishtirokida 
oltingugurtli va azotli birikmalardan tozalanib, ko`pqo`shbog’li birikmalar 
birko`shbog’li birikmalargacha to`yinadi. Keyin esa birlamchi olingan benzinlar 
bilan birga qo`shilib yoqilg’i sifatida ishlatiladi. Agar undan aromatik 
uglevodorodlar olish uchun foydalanadigan bo`lsa, benzinni yana bir bor tozalab 
to`yinmagan 
birikmalar 
to`yintiriladi, 
keyin 
esa, 
benzindan 
aromatik 
uglevodorodlarni ajratib olinadi. 
Reaktiv yoqilg’ilarni olish uchun kerosin fraksiyasini, xom ashyoni sifatiga 
qarab, ikki usulda gidrotozalash qilinadi. Birinchisida, yengil usulda -oltingugurtli 
va azotli birikmalardan tozalanadi. Bunda asosan merkaptanlardan tozalashga 
e`tibor beriladi. Agar kerosin fraksiyasida aromatik birikmalarning miqdori 12-
14% mass.dan ko`p bo`lsa, u vaqtda, gidrotozalashni ikkinchi usulda - qattiqroq 
rejimda: yuqori bosimda /5-MPa/da olib boriladi. Bunda qisman aromatik 
birikmalar naftenlarga aylanadi, shu bilan bir vaqtda oltingugurtli, azotli va 
kislorodli birikmalar xam kamayadi, kerosinning sifati yaxshilanadi. 
Neft qoldiqlarining gidrooltingugursizlantirish si. Neftning qoldig’ida ko`p 
miqdorda 
oltingugurtli, 
azotli, 
kislorodli 
birikmalar. 
asfaltenlar, 
og’ir 
metallorganik birikmalar mavjuddir. Bu qoldiqlardan yoqilg’i olish uchun, uni 
gidrooltingugursizlantirish usuli bilan sifatini yaxshilash kerak. 

---

Bu qoldiqlarni to`g’ridan-to`g’ri vodorod ishtirokida oltingugurtni ajratib 
olish qilish bilan birga, boshka usullar bilan, ularni sifatini yaxshilanadi. Masalan, 
qoldiqni past bosimda haydab, olingan vakuum gazoylini gidrotozalash qilinadi, 
so`ngra uning qolgan qismi bilan aralashtirib yoqilg’i sifatida ishlatiladi. 
YAna bir usul: og’ir qoldiqni kokslash qurilmalariga berib undan olingan 
gazoylni gidrooltingugursizlantirish qilib yoqilg’i sifatida ishlatiladi. 
Og’ir qoldiq tarkibidagi asfaltenlarni ajratib olinadi, keyin uni 
gidrooltingugursizlantirish qilib so`ngra ishlatiladi. 
Oltingugursizlantirish jarayonida metall tuzlari katalizatorning yuzasiga 
o`tiradi, regenerasiya vaqtida metall oksidiga aylanib katalizatorning yuzasida 
qoladi va uni aktiv markazlarini berkitadi va katalizator ishlash qobiliyatini 
yo`qotadi. SHu sabali, ba`zi olimlar og’ir qoldiqni birinchi navbatda, metall 
birikmalaridan tozalab so`ngra gidrooltingugursizlantirish ga berish lozim deb 
hisoblaydilar. 
Og’ir qoldiqlarni gidrooltingugursizlantirish jarayoni uchun BashNIINP 
maxsus katalizator ixtiro qildi. Bu katalizatorni tayyorlash uchun avvalo katalizator 
nositelining suv bug’i bilan ishlanadi, natijada nositelni g’ovaklari kengayadi va 
ularning diametri taxminan 15 nm dan yuqori bo`ladi, so`ngra unga aktiv 
komponentlar shimdiriladi. Bu xildagi katalizatorni stasionar sharoitda ishlatish 
mumkin. SHunday bo`lishiga qaramay bu katalizatorlarning ishlash davri bir 
yildan kamdir. 
Bu 
xildagi 
xom 
ashyoni 
mavxum 
qaynash 
qatlami 
sharoitida 
gidrooltingugursizlantirish qilinadi. 
Gidrotozalash 
va 
gidrooltingugursizlantirish 
katalizatorlarining 
regenerasiyasi ikki xil usulda olib boriladi. katalizatorlar ishlash jarayonida 
ularning yuzasiga kokssimon moddalar: oltingugurtli; azotli; birikmalar, smola va 
metall birikmalari o`tiradi va uning ishlash qobiliyatini vaqtincha pasaytiradi. 
Katalizatorning ishlash qobiliyatini qayta tiklash uchun regenerasiya qilinadi. 

---

katalizatorni ishlash davri ko`p omillarga va asosan ishlanadigan hom ashyoning 
sifatiga bog’liqdir. Odatda, o`tirgan koksning miqdori 7-10% massni tashkil etadi. 
Birinchi usulda katalizator zonasiga 450
0
C gacha isitilgan inert gazi – azotga, 
oz miqdorda havo qo`shib beriladi. Birinchi davrda kislorodning miqdori 0,5% va 
oxirgi davrda 2% gacha etkazish mumkin. Regenerasiya vaqtida bosim 4-5MPa, 
eng yuqori harorat 550 
0
Cga teng. Regenerasiya 100-120 soat davom etadi. 
Ikkinchi usulda reaktorga suv bug’i va havo beriladi. Bu jarayon atmosfera 
bosimida olib boriladi. 1m
3
katalizatorni regenerasiya qilish uchun 350-900 m
3
suv 
bugi sarflanadi.