N.Ə.İMamverdiyev

olaraq yüksək 
87
Sr / 
86
Sr nisbətilə xarakterizə edilir. Əksinə, 
neodium izotoplarının və Sm / Nd nisbəti onlarda aşağı qiymətə 
malikdir.  U  və  Th-la üst kontinental qabıq zəngindir və ona 
görə  də onlarda 
206
Pb, 
207
Pb və 
208
Pb izotop nisbətləri 
yüksəkdir. 
 
107
 
 
Zr/Nb
La/Nb 
Ba/Nb 
Ba/Th Rb/Nb 
K/Nb 
Th/Nb 
Th/La 
Ba/La
Primitiv 
mantiya 
14,8 
 
 
 
 
 
 
 
 
0,94
9,0
77
0,91
323
0,117
0,125
9,6
N-MORB   
 
 
 
30
1,07 
1,7-8,0
60
0,36 
210-
350 
0,025-
0,071 
0,067
4,0
E-MORB  
  
 
 
 
4,9-8,5
205-
230 
0,06-
0,08 
Kontinental 
qabıq 
16,2 
 
 
 
 
 
 
 
 
2,2
54
124
4,7
1341
0,44
0,204
25
HIMU OIB 
3,2-
5,0 
0,66-
0,77 
4,9-6,9 49-77 0,35-
0,38 
77-
179 
0,078-
0,101 
0,107-
0,133 
6,8-8,7 
EM I  OIB 
4,2-
11,5 
0,86-
1,19 
11,4-
17,8 
103-
154 
0,88-
1,17 
213-
432 
0,105-
0,122 
0,107-
0,128 
13,2-
16,9 
EM II  OIB 
4,5-
7,3 
0,89-
1,09 
7,3-
13,3 
67-84 0,59-
0,85 
248-
378 
0,111-
0,157 
0,122-
0,163 
8,3-
11,3 
Orta kontinental qabıq  qranit-qneys terreynlərdə  aşkar 
olunmuş amfibolit fasiyasında metamorfizləşmiş qneyslər kimi 
təsvir olunmuşdur. Bu süxurlarda 
143
Nd / 
144
Nd nisbəti aşağıdır, 
stronsium izotoplarının nisbəti isə üst qabığa nisbətən aşağıdır. 
Uranla kasıbdır və 
206
Pb /  
204
Pb, 
207
Pb /  
204
Pb nisbətləri 
mantiyaya nisbətən aşağıdır. Onların miqdarı üst qabığa 
nisbətən aşağı olsa da, uranla çox da kasıblaşmamışdır. 
 
 
5.2. Bazit-hiperbazit kompleksləri, onların geokimyəvi  
Aşağı kontinental qabıq  metamorfizmin qranulit fasiyası 
ilə təmsil olunmuşdur və çox vaxt Rb-la kasıblaşmışdır. Onlar 
aşağı 
87
Sr / 
86
Sr nisbətilə xarakterizə edilir və müasir 
mantiyadan çox da fərqlənmir. Bu o deməkdir ki, müasir 
qranitlər aşağı qabıqdan və mantiyadan əmələ  gələ bilərlər və 
çox aşağı inisial  
87
Sr / 
86
Sr nisbətilə xarakterizə edilirlər.  U / 
Pb  və  Th / Pb nisbətləri aşağı qabıqda mantiyaya nisbətən 
aşağıdır və demək, 
206
Pb, 
207
Pb  və 
208
Pb izotop nisbətləri çox 
aşağıdır və 
aşağı qabıqla mantiya rezervuarlarını 
fərqləndirməkdə istifadə edilə bilər.      
nişanələri. Peridotit və bazaltların əriməsinə aid  
eksperimentlər. Təbəqələnmiş intruziyaların əmələ gəlməsi 
 
Hal-hazırda müəyyən olunmuşdur ki, okean və kontinental 
şəraitdə formalaşmış ultraəsasi süxurlar həm geoloji, həm də 
fiziki-kimyəvi nöqteyi-nəzərdən poligen əmələgəlmələrdir. 
Ultraəsasi süxurların iştirak etdiyi əsas geoloji obyektlər 
aşağıdakılardır: 
1. Tərkibində dunitlər, harsburgitlər və lersolitlər iştirak 
edən alp tipli hiperbazitlərin iri massivləri;  
Subkontinental qabıq.  Arxey yaşlı subkontinental litosfer   
zənginləşmiş litosferi xarakterizə edir (Zindler və Harta görə, 
1986). EM I – aşağı Rb / Sr və Sm / Nd nisbətilə səciyyələnir, 
amma depletləşmiş nümunələr də  məlumdur. Proterozoy 
qurşaqlarının litosferi okean hövzələrilə basdırıldığı üçün 
depletləşmişdir. Proterozoydan Fanerozoya kimi olan 
subkontinental litosfer radiogen Sr  və qeyri-radiogen Nd 
izotopuna görə Rb və yüngül Nadir Torpaq Elementləri (NTE) 
ilə  zəngindir. Bu yuxarıda təsvir olunmuş  zənginləşmiş  EM II 
mantiyaya oxşayır.  
2. Yer qabığının okean tipli kəsilişlərinə aid olan ofiolit 
komplekslərinin  əsasını  təşkil edən dunit, harsburgit və 
lersolitlər (vulkanik seriyadan aşağıda); 
3. Konsentrik-zonal ultramafik komplekslər; 
4.  Əsasi və  qələvi süxurlarla assosiasiya təşkil edən 
kumulyativ təbiətli ultraəsasi süxurlar; 
5. Kimberlitlərdə  və subqələvi-qələvi bazaltlarda iştirak 
edən ultraəsasi tərkibli ksenolitlər; 
6. Arxeyin yaşıldaşlaşma qurşaqlarında ultraəsasi tərkibli 
unikal vulkanik əmələgəlmələr – komatiitlər. 
Cədvəl 5.3 
 Eksperimental  işlər və son vaxtlarda aparılan dəqiq 
geokimyəvi, izotop analizlər göstərir ki, ilkin mantiyada yüksək 
Mantiya rezervuarlarında və Yer qabığında uyuşmayan  
nadir elementlərin nisbəti 
 
106 

---

maqneziumlu olivin ərintilə tarazlıqda olmalıdır və olivində, 
belə tip maqmada nikelin miqdarı yüksək olmalıdır (uyğun 
olaraq 2000 və 300 q/t). Bu məlumatlar göstərir ki, ilkin 
mantiya maqması yüksək maqneziumlu ərintiyə cavab 
verməlidir. Onların tərkibi pikritlərə, pikrobazaltlara və onlara 
qohum olan süxurlara yaxın ola bilər. Bunu peridotitlərin 
əriməsi təcrübələri təsdiq etmişdir. 
N. Bouena görə, peridotit maqması qalxma zamanı əsasən 
olivin kristallarından ibarətdir. Belə hesab edilir ki, olivin 
bazalt maqmasından ayrılaraq bu tip maqma əmələ  gətirir. 
Ümumiyyətlə, ultraəsasi maqmanın əmələ gəlməsi haqqında iki 
fikir vardır: 1) ultraəsasi maqma soyuq halda qalxmışdır 
(«protruziya»); 2) ultraəsasi maqma qaynar halda qalxmış  və 
təkamülə uğramışdır. 
İlkin maqmanın tərkibinin başqa xüsusiyyətləri aşağıdakı 
faktorlardan asılıdır: 1) mantiya maddəsinin tərkibi; 2) 
maqmanın əmələ gəldiyi dərinliyə uyğun olan təzyiq; 3) qismən 
ərimənin dərəcəsi, yəni maye fazanın payı; 4) maqmatik 
ərintinin bərk qalıqdan ayrılma xüsusiyyəti. 
Mantiya maqmasının tərkibi ən əvvəl maqmada iştirak edən 
və demək olar ki, tamamilə  ərintiyə keçən  ən yüngül əriyən 
komponentlərlə  nəzarət olunur. Belə komponentlər qələvi 
metallar – kalium və natriumdur. 
Çətin  əriyən komponentlərin paylanması isə  mənbənin 
tərkibindən, maqma əmələgəlmənin dərinliyindən (təzyiqdən) 
və maye fazanın payından asılıdır. 
Su və karbon qazı olmayan primitiv lersolitin əriməsinin 
ilkin mərhələsində evtektika mayesi əmələ  gəlir və belə maye 
olivin, ortopiroksen, klinopiroksen, qranatla (şpinellə  və ya 
plagioklazla) tarazlıqda olur. Ərintiyə  əsasən klinopiroksen və 
alüminiumlu bərk faza keçir, olivin və ortopiroksen isə əsasən 
restitdə qalır. Ərimə reaksiyaları nəticəsində əmələ gələn çətin 
əriyən xromlu şpinel də restitin xarakter mineralıdır. 
Təzyiqin (maqma əmələgəlmənin) artması ilə olivinin 
ərintiyə keçmə payı artır,  əriməyə  sərf olunan ortopiroksenin 
miqdarı isə əksinə, təzyiq artdıqca azalır. Ona görə də mantiya 
maqmatik mənbəyin dərinliyə doğru batması zamanı evtektika 
maqmasının tərkibi daha maqneziumlu, az silisiumlu olur, bərk 
qalığın (restitin) tərkibi isə az dərinlikdə dunitdən çoxlu miq-
darda ortopiroksen saxlayan harsburgitə və nəhayət, çox böyük 
dərinlikdə ortopiroksenitə qədər dəyişir. 
Təbii peridotitlərin  əriməsi üzrə  təcrübələr və fiziki-kim-
yəvi sistemlərin modelləşdirilməsi belə  nəticəyə  gəlməyə  əsas 
verir ki, «quru» mantiya lersolitlərinin 50-80 km-dən böyük 
dərinlikdə  (P>15-25 kbar və ya 1500-2500 MPa  təzyiqdə) 
nisbətən az ərimə  dərəcəsində (20-30% maye faza) pikrit 
tərkibli maqma əmələ gəlir. 30-50 km dərinlikdə (P=10-15 kbar 
və ya 1000-1500 MPa) az maqneziumlu olivinli toleit maqması, 
minimal dərinlikdə isə  (H<15 km, P<5 kbar və ya 500 MPa) 
kvarslı toleit əmələ  gəlir. Daha intensiv ərimədə isə mayenin 
tərkibi bütün hipsometrik səviyyələrdə pikrit və komatiitə doğ-
ru yerini dəyişir. Maye fazanın minimal payında (<20%) 30 
km-dən dərinlikdə olan ilkin maqma silisiumla doymamış olur 
və nefelin normativ tərkibli, Na
2
O+K
2
O cəmi yüksək, SiO
2
-nin 
miqdarı az olan
 
qələvi pikrobazaltlara, bazanitlərə, 
melanefelinitlərə cavab verir. Qeyd etmək lazımdır ki, qələvi 
ərintilər qismən  əriyəndə  əvvəldən qələvi metallarla zəngin 
olur. Əgər mənbədə kalium və natriumun miqdarı az olsa belə, 
minimal qismən  ərimə  dərəcəsində  aşağı  qələvili ilkin maqma 
əmələ  gəlir. Yuxarıda qeyd edilmiş qismən  ərimələrdən sonra 
depletləşmiş peridotitlər bu prosesə  təkrar məruz qala bilər. 
Aydındır ki, belə  mənbədən az əriyən komponentlər 
uzaqlaşdığı üçün yüksək temperatur lazımdır. 
Zənginləşmiş peridotitlərin qismən  əriməsi isə onların 
tərkibində iştirak edən amfibol və floqopitin degitratasiyası ilə 
müşayiət olunur. Amfibol təqribən 1000 
0
C-yə, floqopit isə 
1200 
0
C-yə qədər dayanıqlıdır. 20-80 km dərinlikdə amfibolun 
parçalanması zamanı ayrılan su tamamilə  ərintidə  həll olur, 
 
108 
 
109

---