N.Ə.İMamverdiyev

təmin edir. 
Hidrotermal məhlullarda metalların daşınması prosesini izah 
etdikdə  əsas çətinlik ondan ibarətdir ki, sulfid mineralları suda 
həll olmur. Hal-hazırda əksər tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, 
metallar məhlullarla kompleks ionlar şəklində, məsələn,  PbCl
3
-
 
daşınır. Həmin məhlullarda metallarla birgə  həm də kükürd 
daşına bilər (məhlullar maqmatik mənşəyə malik olduqda çox 
güman ki, bu mümkündür). Başqa hallarda kükürd məhlullara 
başqa mənbədən daxil ola bilər. Sulfid və başqa mineralların 
çökməsi yəqin ki, temperatur və  təzyiqin dəyişməsindən,  ətraf 
süxurlarla qarşılıqlı  təsirindən və ya müxtəlif məhlulların 
qarışmasından asılıdır.  
Maqmatizmlə faydalı qazıntı yataqlarının əlaqəsi haqqında   
7-ci fəsildə daha geniş məlumat verilmişdir. 
Cədvəl 4.2 
Potensial filiz əmələ gətirə bilən təbii şor məhlulların  
kimyəvi tərkibi (q/t-la). Skinner və Bartona görə, 1973. 
Kompo 
nentlər 
Hidrotermal 
şor məhlul, 
Soltan Si 
(Kaliforniya, 
ABŞ) 
Hidroter-
mal şor 
məhlul, 
Çeleken, 
Rusiya 
Flyüoritdə 
maye daxil 
olması (Xill
Mayn ya-
tağı, ABŞ) 
Sfaleritdə 
maye daxil 
olması 
(Krid 
yatağı, 
ABŞ) 
Kvarsda 
maye daxil 
olması 
(Binqem 
kanyonu, 
ABŞ) 
Cl 
 
   
 
1550000
157000 
87000
46500
295000
Na 
 
 
 
 
50400
76140 
40400
19700
152000
Ca 
 
     
28000
19708 
8600
7500
4400
K 
         
17500
490
3500
3700
67000
Sr 
 
 
   
400
636
-
-
- 
Ba 
         
235
-
-
-
-
Li 
 
 
     
215
7,9
-
-
-
Rb 
 
  
   
135
1,0
-
-
-
Cs   
       
14
0
-
-
-
Mg   
      
54
3080
5600
570
-
B 
   
   
 
390
-
100
185
-
Br 
 
 
     
120
526,5
-
-
-
I   
 
     
18
31,7
-
-
-
F          
15
-
-
-
-
NH
4
409         
-
-
-
-
 
97
 
 
     
HCO
3
150
31,9
-
-
-
H
2
S   
   
 
 
16
0
-
-
-
SO
4
2-
5 
     
309
1200
1600
11000
Fe 
 
 
 
 
2290
14,7
-
-  8000
Mn 
 
   
 
1400
46,5
450
690
- 
Zn 
 
 
   
 
540
3,0
10900
1330
-
Pb 
 
 
 
102
9,2
-  -  -
Cu   
 
    
8
1,4
9100
140
-
As   
 
   
12
0,03
-  -
-
 
 
96

---

5. MAQMATİK SÜXURLARIN PETROGENEZİSİ 
 
5.1. Mantiyadaxili diferensiasiya, mantiya maqmatizmi və 
metasomatizmi. Müxtəlif geokimyəvi mantiya rezervuarları  
(izotop xarakteristikaları) 
 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, mantiya süxurları 2900 km 
dərinlikdə nüvənin xarici sərhədilə kontinental və okean 
qabığın altında yerləşən Moxoroviçiç (Moxo) sərhədi arasında 
yerləşir. Bir çox məlumatlar göstərir ki, əsasi maqmanın 
generasiyası litosferin əsasından aşağıda - üst mantiyanın 
hüdudlarında yerləşir. Moxo sərhədindən aşağıda uzununa 
seysmik dalğaların sürəti kəskin artır (8 km/san-dən çox).  
Geokimyəvi-geofiziki materiallar göstərir ki, yer qabığından 
aşağıda yatan mantiya maqmatik petrogenez prosesində 
süxurların sonsuz mənbəyi olmuşdur. Bu məlumatlara  əsasən 
hazırda belə hesab edilir ki, mantiyanın  ən üst hissəsi 
maqneziumla zəngin, az miqdarda Na, K, Ti saxlayan və 
uyuşmayan səpinti elementlərlə kifayət qədər kasıb olan 
harsburgitlərdən ibarətdir. Ondan aşağıda müxtəlif miqdarda 
eklogitlər iştirak edən lersolitlər yerləşir. Lersolit olivin, 
ortopiroksen və klinopiroksenlə birgə alüminiumlu faza – 
nisbətən az dərinlikdə ya şpinel, ya da böyük dərinlikdə qranat 
saxlayır. Daha da dərinlikdə  və  yəqin ki, heç bir maqmanın 
əmələ  gələ bilmədiyi lersolitdən təşkil olunmuş mantiyada 
qrospidit tərkibli məlum olmayan miqdarda cisimlər iştirak edir.  
Qeyd etdiyimiz tərkiblərdən lazımi sıxlığa, seysmik dalğaların 
uyğun sürətinə malik olan qranatlı lersolitlərdir. Müəyyən təzyiqdə 
məhz onların qismən əriməsi bir sıra əsasi ərintilərin generasiyasına 
səbəb olur. Bu əsasi və ultraəsasi süxurlarda tapılan ksenolitlərin (no-
dulların) tərkibilə təsdiq olunur. Hesablama yolu ilə mantiyanın orta 
mineraloji tərkibi təqribən belə müəyyən edilmişdir: 65 % fors-
teritdən ibarət olivin, hər biri 10 %-dən bir az çox olan ortopiroksen, 
klinopiroksen və qranat. Aşağı dərinlikdə bu tərkib 65 % olivindən, 2 
% şpineldən, bərabər miqdarda alüminiumlu orto- və klinopiroksen-
dən ibarətdir. Cədvəl 5.1-də üst mantiyanın təqribi tərkibi gös-
tərilmişdir.  
Cədvəl 5.1 
Üst mantiyanın təqribi tərkibi 
 
97
       
 
Element
1
2
3
SiO
2
44,2 
 
 
46,53
45,16
Al
2
O
3
2,7 
 
 
1,84
3,54
Fe
2
O
3
1,1   
 
-
0,46
FeO 
7,3 6,7
*
8,04 
MnO 
0,15 
 
 
0,11
0,14
MgO 
41,3 
 
 
41,98
37,47
CaO 
2,4 
 
 
1,47
3,08
Na
2
O 
0,25 
 
 
0,16
0,57
K
2
O 
0,015 
 
 
0,15
0,13
TiO
2
0,1 
 
 
0,33
0,71
P
2
O
5
- 
   
0,02
0,06
Cr
2
O
3
0,30 
 
 
0,38
0,43
NiO 
0,20 
 
 
0,32
0,20
Cəm 
     
100,015
99,99
99,99
  
Qeyd: 1- Kimberlitlərdən və  əsasi süxurlardan götürülmüş 
ultraəsasi daxilolmaların tərkibləri. Belə hesab edilir ki, onlar 
depletləşməmiş mantiyanın orta tərkibini təşkil edirlər (P.Xarrisə 
görə); 2 - Cənubi Afrika kimberlitlərindən götürülmüş 9 qranatlı 
peridotitlərin orta tərkibi,  H
2
O və CO
2
-siz 100 %-ə hesablanmışdır 
(D.Karsuell və C.Dausona görə); 3-pirolit (D.Qrin və A.Rinqvuda 
görə) (ümumi dəmirin miqdarı FeO  şəklində). 
 
 Üst mantiyada amfibol (80 km-ə  qədər stabil olan) və 
floqopit (100 km-ə qədər stabil olan) kimi sulu mineralların da 
olması haqqında mülahizələr vardır.  Əksər nodullarda bu 
minerallar olmadığı halda və onların sulu bazit maqması ilə 
reaksiyası  nəticəsində  əmələ  gəlməsinin mümkün olmasına 
baxmayaraq, sulu minerallar saxlayan nodullar müəyyən 
 
96

---