N.Ə.İMamverdiyev

lakin ərinti su ilə doymamış olur. Floqopit üçün isə belə şərait 
150-200 km-də mümkündür. 
İlkin maqmanın tərkibi, həmçinin  ərintinin bərk kristallik 
qalıqdan (restitdən) ayrılma üsulundan da asılıdır. Əgər maqma 
əmələgəlmə prosesində maye faza bərk kristallarla həmişə 
tarazlıqda olursa, onda qızma zamanı ərinti tədricən bütövlüklə 
çətin əriyən komponentlərə keçir və yüzfaizli ərimə dərəcəsində 
isə mayenin tərkibi ilkin lersolitə uyğun gəlir. Əgər əmələ gələn 
ərinti maqma əmələgəlmə zonasından dərhal uzaqlaşırsa, onda 
ərintinin tərkibi qızma zamanı  sıçrayışla – prosesin əvvəlində 
ən asan əriyən evtektika mayesindən mantiya maqmasının tam 
əriməsi nəticəsində dunit restitinə cavab verən çətin  əriyən 
maqmaya qədər dəyişir. Üst mantiyadan gətirilmiş ilkin 
maqmaların bərkimiş  məhsullarına ultramafik süxurlar – 
komatiitlər, pikritlər, boninitlər, kimberlitlər, lamproitlər misal 
ola bilər. 
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, okeanların maqmatik 
süxurlarının tərkibində lersolitlər (ilkin mantiya materialı), 
harsburgitlər (ərimənin qalıq məhsulu) və bazaltlar (ərimənin 
asan  əriyən fraksiyası) iştirak edir. Lersolitlərin bazalt 
maqmalarının  əmələ  gəlməsini, dunit və harsburgitlərin isə 
qismən  ərimənin qalıq məhsulu olduğunu təsdiqləmək üçün 
nadir torpaq elementlərinin 10-dan 30%-ə kimi ərimə payında 
ərintidə  və qalıq məhsulda dəyişməsinin model hesabatları 
aparılmışdır. Bu hesablamalar göstərmişdir ki, alptipli 
lersolitlərdə  NTE  paylanması xondritə yaxındır və ya yüngül 
elementlərlə kasıbdır. Lersolitlərin elementlərlə zənginləşməsi və 
ya kasıblaması qismən  ərimənin dərəcəsindən asılıdır. Harsbur-
git və dunitləri isə qalıq məhsul hesab etmək olar. Məsələn, 
Marokkodan  ərimə üçün götürülmüş az kasıblaşmış lersolitdən 
xondritə nisbətən NTE 10 dəfə zənginləşmiş bazaltı almaq üçün 
peridotiti 17% əritmək kifayətdir. Daha çox ərimə payında isə 
NTE başqa miqdarı olan maye alınacaqdır. Beləliklə, toleit okean 
bazaltlarının əmələ gəlməsi üçün mantiya materialı 20%-dən az 
əriməlidir.  
Bazaltların  əriməsi və kristallaşmasını müşahidə etmək 
üçün keçən əsrin 60-cı illərində X.Yoder və K.Tillinin apardığı 
fundamental eksperimental tədqiqatları göstərmək vacibdir. Bu 
işlərin nəticələri bazalt maqmasının generasiyası  və 
diferensiasiyasını, onların  əmələ  gəlməsi üçün mümkün olan 
mənbələri aydınlaşdırmağa imkan vermişdir.  
Bu müəlliflərə görə, əksər bazaltların tərkibi diopsid-forsterit-
nefelin-kvars tetraedrinin daxilində yerləşir (şəkil 5.5). Bu 
tetraedrin daxilində iki müstəvi (I və II) bazaltları normativ 
tərkibinə görə 5 əsas qrupa bölür: 1) normativ kvars və hipersteni 
olan toleitlər (silisiumla ifrat doymuş); 2) normativ hiperstenli 
toleitlər (silisiumla doymuş, hiperstenli bazaltlar); 3) normativ 
hiperstenli və olivinli bazaltlar (silisiumla doymamış); 4) normativ 
olivinli bazaltlar; 5) normativ olivinli və nefelinli qələvi bazaltlar. 
Yüksək alüminiumlu bazaltlar tetraedrdə plagioklazın sahəsinə 
bitişir.  
 
Şəkil 5.5. Normativ diopsid-forsterit-nefelin-kvars bazalt tetraedri. 
X.Yoder və K.Tilliyə görə, 1965. 
 
Atmosfer təzyiqində aparılan təcrübələrdən X.Yoder və 
K.Tilli aşağıdakı nəticələri almışlar: 
1. Bazaltın  əsas minerallarından (olivin, piroksen, plagioklaz) 
hər biri birinci kristallaşa bilər və bu zaman mineralın növündən asılı 
olmayaraq, onun ayrılması 1160-1240 
0
C temperaturda baş verir; 
 
110 
 
111

---

2. Kiçik bir temperatur intervalında (150 
0
C) bütün baş 
süxur əmələ gətirən minerallar birgə kristallaşırlar; 
3. Kristallaşma prosesinin temperatur intervalı  (əvvəldən 
sona kimi) çox da böyük deyildir və müxtəlif süxurlar üçün 
135-195 
0
C daxilində baş verir.  
Aparılan bu eksperimental işlərdən alınan əsas nəticələrdən 
biri də ondan ibarətdir ki, nefelin- və kvars saxlayan bazaltlar 
öz aralarında «termal maneə» ilə ayrılmışdır:  Fo-Ab, Fa-Ab, 
Di-Ab.  İstənilən mineral fazanı fraksionlaşdıran mayelər bu 
maneələrdən keçə bilmir. Digər tərəfdən ilkin maqmanın 
tərkibində olan az bir dəyişiklik diferensiasiyanın qələvi və ya 
toleit qolunu verə bilər.  Daha sonra bu eksperimentlər daha da 
dərinləşdirilmişdir. Müxtəlif təzyiqlərdə, hidrotermal 
sistemlərdə aparılan təcrübələr, habelə eklogitlərin  əriməsi bir 
neçə yeni nəticənin alınmasına səbəb olmuşdur. 
Eksperimentlərin nəticələri müxtəlif şəraitlərdə yüksək təzyiqdə 
eynitərkibli maqmanın müxtəlif təkamül yolunu göstərmişdir. 
Aşağı  təzyiqdə  a  tərkibli maye Fo-Ab termal maneəsi olan 
silisiuma doğru hərəkət edəcəkdir. Yüksək təzyiqdə isə yeni 
termal maneə yarandığı üçün eynitərkibli maye nefelinə doğru 
istiqamətini dəyişəcəkdir.  B  tərkibli maye yuxarıda təsvir 
olunan təkamülün  əksinə istiqamətlənəcəkdir (şəkil 5.6). 
Beləliklə, eynitərkibli maye yüksək təzyiqdə  qələvi, aşağı 
təzyiqdə isə turş  təkamül yolu keçəcəkdir. Ona görə  də bu 
alimlər belə hesab edirlər ki, toleit maqmasına nisbətən qələvi 
maqmalar daha dərinlikdə formalaşır.  
D.Qrin və A.Rinqvud (1968) qabbronun eklogitə 
çevrilməsini eksperimental olaraq öyrənmişlər və 1000 
0
C-dən 
yuxarı temperaturda 30 kbar təzyiqə kimi müxtəliftərkibli 
bazaltlardan  əmələ  gələn mineral assosiasiyalarını izləmişlər. 
Eksperimentlərin nəticələri göstərmişdir ki, aşağı  təzyiqdə (10 
kbardan aşağı) və 1000 
0
C-də bazalt tərkibi qabbro və qranulitə 
uyğun olan mineral assosiasiyalarına malikdir. 21 kbar 
təzyiqdən yuxarıda və 1000 
0
C-də mineral assosiasiyalar 
(pirop-almandin tərkibli qranat və piroksen) eklogitə uyğun 
gəlir; aralıq təzyiqdə isə qranat, monoklinik piroksen, 
plagioklaz, çox vaxt kvars assosiasiyası olur.  
 
113
 
Şəkil 5.6. Normativ diopsid-forsterit-nefelin-kvars bazalt tetraedri. 
X.Yoder və K.Tilliyə görə, 1965. Tam xətlərlə  aşağı  təzyiqdə, 
ştrixlərlə yüksək təzyiqdə paragenezislər göstərilmişdir. 
 
Bazalt maqmasının  əmələ  gəlməsini və onun təkamülünü 
X.Yoder və K.Tillidən sonra D.Qrin və A.Rinqvud 
öyrənmişlər. Onlar müxtəlif bazaltların (olivinli toleitlərdən 
qələvi olivinli bazaltlara kimi) 9 kbar-dan 27 kbara kimi 
müxtəlif təzyiqlərdə  ərimə diferensiasiyasına dair təcrübələr 
aparmışlar. Onlar pikrit, olivinli bazalt, olivinli toleit və qələvi 
olivinli bazaltın  əriməsi və kristallaşmasına dair təcrübələr 
aparmışlar. Alınan məlumatlar göstərir ki, likvidus 
minerallarının tərkibi, mineralların ardıcıl  kristallaşması  və 
həmçinin temperatur intervalı təzyiqdən asılıdır.  
Müxtəlif tip bazaltların kristallaşmasını izləyərək, D.Qrin 
və A.Rinqvud belə  nəticəyə  gəlmişlər ki, olivinlə  zəngin olan 
toleit maqması müxtəlif təzyiqlərdə üç təkamül yolu keçmişdir. 
1. Aşağı  təzyiqdə diferensiasiya (5 kbara kimi). Olivinli 
toleitin baş likvidus mineralı olivindir, daha aşağı temperaturda 
isə piroksen və (və ya) plagioklaz meydana çıxır. Olivinin bö-
yük kristallaşma sahəsi və enstatitin inkonqruent əriməsi maq-
 
112 

---