N.Ə.İMamverdiyev

faktorları  təsdiq edir və elementlərin paylanmasına təsir edən 
faktorları bir daha açıqlayır. Həqiqətən də Kolson və b. (1988) 
bu faktları  təsdiqləyərək və yuxarıda qeyd etdiyimiz 
qanunauyğunluqları yekunlaşdıraraq belə nəticəyə gəlmişlər ki, 
olivin və ortopiroksenin bazalt ərintisi arasında paylanması 
temperaturdan və ərintinin tərkibindən dəqiq asılıdır. Onlar bu 
paylanma  əmsallarının ion radiusundan asılılığını müəyyən 
edərək, bu dəyişmənin temperatur və  tərkibdən asılılığının 
modelini qurmuşlar.  
Cədvəl 6.1 
Bazalt və andezibazalt ərintilərində mineral/ərinti paylanma əmsalları. 
H.Rollinsona görə, 1993  
(Müxtəlif müəlliflərin məlumatlarına əsasən tərtib edilmişdir) 
 
Elementlər Olivin Ortopi-
roksen
Klinopi- 
roksen 
Hornblend Floqopit Plagioklaz Qranat Maqnetit
1 
            
2 
3
4
5
6
7
8
9
Rb 
0,0098 0,022 
 
 
 
 
 
0,031
0,29 
3,06
0,071
0,042
 
Sr 
0,0140 0,040 
 
  
 
 
 
 
0,060
0,46
0,081
1,830
0,012
Ba 
0,0099 0,013 
 
  
 
 
 
 
0,026
0,42
1,090
0,230
0,023
K 
0,0068 0,014 
 
  
 
 
 
0,038
0,96
 
0,170
0,015
Y 
0,010 
 
   
 
 
 
 
0,18  0,900
1,00
0,03
0,030
9,0
0,2
Ti 
0,020 
 
 
   
 
 
 
 
0,10
0,400
1,50
0,90
0,040
0,30
7,50
Zr 
0,012 
 
 
 
 
 
 
 
0,18
0,100
0,50 
1,56
0,60
0,048
0,65
0,10
Hf 
0,013   0,263 
0,50 
1,53  
 
 
0,051
0,45 
2,0-4,0
Nb 
0,010 
 
 
 
 
 
0,15
0,005
0,80    1,0
0,010
0,02 
0,40
Ta 
  
0,013 
 
    
 
0,06 
1,0-10
Th 
 
  
  
 
0,030 
0,50 
0,010
 
U 
0,002 
 
   
   
 
  0,040 
0,10
0,010
La 
0,0067
 
  
 
 
0,056  
0,54
 
1,5-3,0
Ce 
0,0060
0,02 
 
 
 
 
 
 
0,092
0,20 
0,84
0,034
0,120
0,03
1,3-3,0
Nd 
0,0059
0,03 
 
 
 
 
 
 
0,230
0,33 
1,34
0,032
0,081
0,07
1,0-3,0
Sm 
0,0070
0,05 
 
 
 
 
 
 
0,443
0,52 
1,80
0,031
0,067
0,29
1,1-2,2
Eu 
0,0074
0,05 
 
 
 
 
 
 
0,474
0,40 
1,56
0,030
0,340
0,49
0,6-1,5
Gd 
0,0100
0,09 
 
 
 
 
0,556
0,63 
2,01
0,03  0,063
0,97
 
Tb 
  
  
  
 
0,570 
 
0,055
1,0-2,0
Dy 
0,0130
0,15 
 
 
 
 
 
0,582
0,64 
2,02
0,030
0,063
3,17
 
Er 
0,0256
0,23 
 
 
 
 
 
0,583
0,53 
1,74
0,034
0,067
6,36
 
Yb 
0,0491
0,34 
 
 
 
 
 
0,542
0,49 
1,64
0,042
0,06
11,50 
0,9-1,8
Lu 
0,0454
0,42 
 
 
 
 
0,506
0,43 
1,56
0,046
 
11,90
 
Ni 
5,9-29   
5
1,5-14 6,8  
 
 
 
  29,0
 
143
 
 
    
 
 
 
 
Co 
6,60
2-4
0,5-2,0
2,0
0,7-1,8
7,4
V 
0,06 
 
  
 
 
 
0,6
1,35 3,4
  26,0
Cr 
0,70   
 
   
 
 
 
10
34
12,3
0,6-2,9
153,0
Sc 
0,17 
 
 
 
 
1,2
1,7-3,2 
2,2-
4,2 
 
 
 
 
Şəkil 6.1. Bazalt ərintisində süxur əmələ gətirən minerallarda NTE paylanma 
əmsalı. Məlumatlar 6.1 saylı cədvəldən götürülmüşdür. (Hornblendlər üçün 
andezibazaltların məlumatları götürülmüşdür). 
 
Analoji  şəkli süxur əmələ  gətirən mineralların andezit 
 
142 

---

ərintisi (57-63% SiO
2
) arasında da müşahidə etmək olur. NTE 
alınmış  nəticələr isə  şəkil 6.2-də öz əksini tapmışdır.  Şəkildən 
göründüyü kimi, NTE  paylanma  əmsalları bazalt və andezit 
ərintilərində bir-birinə bənzəyir. Lakin qranat və piroksendə NTE 
və plagioklazda Eu  bazalta nisbətən andezitlərdə yüksəkdir. 
Hornblenddə  də  NTE  paylanma  əmsalı bazalta nisbətən ande-
zitdə yüksək olsa da, andezit və andezibazaltın arasında yerləşir.      
   
Riolitlərdə  NTE  paylanması göstərir ki, bazalt və 
andezitlərdə olduğu kimi, paylanma əmsalı onlarda da yüksəkdir 
və yevropium minimumu daha qabarıq görünür. Qranatda ağır 
NTE miqdarı yüksəkdir və  Eu  anomaliyası maksimal qiymətə 
malikdir (şəkil 6.3). Qeyd etmək lazımdır ki, riolitlərin dəmirli-
maqneziumlu minerallarında  NTE-nin yüksək miqdarı qeyd ol-
unur. Bu ərintinin tərkibilə  də izah oluna bilər. Başqa sözlə 
desək, ifrat turş süxurlarda bu minerallarda NTE-nin paylanma 
sabitləri yüksəkdir. Bundan başqa, ola bilsin ki, bu yüksək 
qiymət Fe/Mg nisbətilə əlaqədardır. Bundan başqa, NTE, habelə, 
Zr, Sr kimi elementlərin paylanmasına turş süxurlarda çoxlu 
miqdarda iştirak edən aksessor minerallar da nəzarət edir. 
Beləliklə, bu və ya başqa elementin bərk fazaların 
paragenezisinə daxil olması və ya ərintidə toplanması paylanma 
sabitinin qiymətindən asılıdır. Bunu nəzərə alaraq, üç hala 
baxaq. K
D
<<1 olan elementləri «uyuşmayan», «qalıq», «qeyri-
kogerent» və ya «maqmatofil» adlandırırlar.  Ərimə  və ya 
kristallaşma zamanı onlar əsasən maye fazada toplanırlar. 
K
D
>>1 olan elementləri «uyuşan» və ya «kogerent» elementlər 
adlandırırlar. Onlar əsasən kristallaşan fazalarda toplanırlar. 
Əlbəttə, maqmatik təkamül zamanı müvazinətda olan bərk 
fazaların paragenezisi dəyişirsə, məsələn, ərimə vaxtı ayrı-ayrı 
minerallar itirsə  və ya kristallaşma zamanı likvidusda yeni 
fazalar yaranırsa, bəzi uyuşan elementlər uyuşmayana 
çevriləcək. Məsələn, ultraəsasi tərkiblərdə  Sr uyuşmayan ele-
ment kimi plagioklaz meydana çıxanda uyuşan elementə 
çevrilir.  K  mineral paragenezisdə mika, amfibol və ya kalium 
çöl şpatı iştirak etdikdə uyuşan elementdirsə, digər halda uyuş-
mayan element olur. Beləliklə, mantiyada maqmanın təkamülü 
zamanı  əmələ  gələn minerallara (məsələn, olivin, piroksen, 
şpinel və qranat) görə uyuşmayan elementləri ayrı qrupda 
birləşdirmək olar. Belə elementləri  litofil elementlər  (K, Rb, 
Cs, Sr, Ba, Zr, Th və yüngül NTE) adlandırırlar. Bəzi müəlliflər 
 
Şəkil 6.2. Andezit ərintisində süxur əmələ gətirən minerallarda  
NTE paylanma əmsalı.
 
 
144 
 
145

---