NəSĠman yaqublu

yox, onun əsgərlərinin sovetlərə təhvil veriləcəyini bildirdikdə cəsur zabit demişdi: 
“Mən  yaşadığım  müddətdə  heç  bir  qüvvət  mənim  komandam  altında  olanları 
barbar  bir  rejimə  təslim  edə  bilməz.  Ya  hamımız  bərabər  hürriyyətə  qovuşuruq, 
yaxud  da  bərabər  ölürük!  Mənim  birliyim  əsir  vətənimizin  hürriyyət  uğrunda 
çarpışmış və gözlərimin önündə on minlərlə qurban vermiş olan azərbaycanlılardan 
təşkil olunub. Mən bir komandan olaraq onları yalqız başına kommunizmin qanlı 
xəncərinə  necə  təslim  edə  bilərəm?  Mən  heç  bir  zaman  övladlarımı  yalqız 
buraxmaram.  Onlarla  bərabər  ölmək  mənim  üçün  ən  böyük  bir  şərəfdir”  (18,  s.8-
10) 
Belə  olduqda  müttəfıq  ordu  rəhbərliyi  İsrafil  bəyi  çoxlu  sayda 
azərbaycanlı  legionerlərlə  birlikdə  Sovet  dövlətinə  təslim  etmişdi.  Sonradan  isə 
İsrafil bəy “vətən xaini” adı ilə qətlə yetirilmişdi. 
Vəziyyətin  gərginliyi  1945-ci  ilin  noyabr  ayına  qədər  davam  etdi. 
Noyabrda  Müttəfiq  Qüvvələrin  Baş  Komandanı  general  Eyzenhauer  kimsənin 
könülsüz  olaraq  sovetlərə  təslim  edilməməsi  haqqında  bir  açıqlama  verdi.  (10, 
s.49)  Müttəfıq  dövlətlərin  Sovet  hökuməti  ilə  münasibətlərində  soyuqluğun 
yaranması  da  bu  açıqlamanın  verilməsinə  təsir  göstərmişdi.  Müttəfıq  dövlətlər 
Stalinin  gizli  niyyətlərini  -  Avropada  qalmaq,  kommunist  ideyalarının  hökm 
sürəcəyi ölkələri təsirində saxlamaq istəyini başa düşürdülər. 
Lakin  hərbi  əsirlərin  və  legionerlərin  taleyi  təhlükəli  olaraq  qalırdı. 
Tezliklə, M. Ə. Rəsulzadənin başçılığı altında Münhendə  “Azərbaycan Demokrat 
Birliyi”  adlı  cəmiyyət  quruldu.  Cəmiyyət  ciddi  fəaliyyətə  başladı,  azərbaycanlı 
əsirlərə  müraciət  hazırladı.  “Azərbaycan  Demokrat  Birliyi”nin  azərbaycanlı  əsir    
və legionerlərə  müraciətində yazılmışdı: “Əziz  mücahidlər! Altı ildir davam edən 
ikinci  cahan  hərbi  artıq  sona  yetdi:  hərb,  almanların  məğlubiyyəti,  qərb 
müttəfiqlərinin zəfəri ilə nəticələndi. Bizim mücadiləmiz isə davam edəcək, çünki, 
müqəddəs  vətənimizi  işğal  altında  tutan  sovet  kommunist  rejimi  müttəfıqlərin 
yanında  yer  almaq  imkanına  sahib  oldu.  Yurddaşlar!  Müqəddəs  vətənimizin 
bolşeviklər  tərəfindən  istilasından  21  il  sonra  ələ  keçən  bir  fürsəti  işin 
başlanğıcında  bəzi  səbəblərdən  zühur  edən  xətalara  rəğmən  yaxşı  qarşıladınız  və 
əldə silah əbədi düşmənə qarşı döyüşlər verdiniz. Vətən övladlarından şəhidlərimiz 
oldu, yerləri behişt olsun, hamısını hörmətlə  yad edirik. Hərb qəhrəmanı gənclər! 
Siz tələsməyin, araqızışdıranların təbliğatlarına inanıb geri dönmək kimi tələsikliyi 
qəbul etməyin. Vətəndaşlar, məlumunuz olsun ki, sizlər “Ostministrliklərdə”  (Şərq 
nazirliyi  -  N.    Y.)  işlədiniz,  legionlar  qurdunuz,  cəbhələrdə  silahlı  cəng  yapdınız, 
qəzet  və  jurnal  buraxdınız,  xalqımız  üçün  şərəfli  xidmətlər  göstərdiniz, 
qəhrəmanlıqlar etdiniz, dəvətə  inanmayın, çünki,  hamınız  onlara  görə  vətən  xaini 
və hərb günahkarı sayılacaqsınız. Bunun da cəzasını hamınız bilin. Vətən həsrətinə 
köks  gərin.  Olduğunuz  ölkələrdən  ayrılmayın,  milli  təşkilatlarımız  ətrafında 
birləşin,  bundan  aldığınız  güclə  də  mücadilənizi  davam  etdirin.  Əski  nəsil  bu 
davanı 26 ildir belə yürüdür. Ana vətən Türkiyə də sizin arxanızdadır. Hər zamankı 

---

kimi  sayıq  olun.  Özünüzə  müvəqqəti  yaşayacağınız  bir  ölkə  seçin.  Biz  sizin 
Türkiyəyə hicrət etmənizə kömək edərik, fəqət Amerikaya da gedə bilərsiniz, orası 
da elə lap yaxşı ictimai sistemi olan məmləkətdir. 
Yurddaşlar,  yurdumuza  dönənə  qədər  yaşayacağınız  ölkələrdə  sizə 
bəxtiyar  olmanızı  diləyirik.  Bu  vəsiqə  ilə  qısa  adı  “ADB”  olan  “Azərbaycan 
Demokrat Birliyi” ətrafında birləşməyə çağırırıq”  - Azərbaycan Demokrat Birliyi. 
Münhen, 1946-cı il. (195, s.218-219; 14) 
Almaniyanın  Münhen  şəhərində  gizli  şəraitdə  yaşayan  M.  Ə.  Rəsulzadə 
Misir  kralı  Fərrux  Almaniyada  olarkən  onunla  əlaqə  yaradıb  azərbaycanlılara 
yardımını  xahiş  etmişdi.  Kral  Fərrux  600-ə  yaxın  azərbaycanlını  özü  ilə  Misirə 
aparmışdı.  (196,  s.231)  Bundan  əlavə,  M.  Ə.  Rəsulzadənin  başçılığı  altında 
“Türkiyə-Azərbaycan”  cəmiyyəti  də  yaradılmış  və  bu  təşkilat  azərbaycanlıların 
Türkiyəyə getməsini təmin etmişdi. 
M.  Ə.  Rəsulzadə  Ankaraya  gəldiyi  ilk  gündən  azərbaycanlıların   
Türkiyəyə  gətirilməsi  və  yerləşdirilməsinə  çalışdı.  Yüzlərlə  azərbaycanlı  məhz 
onun köməyi ilə Türkiyədə sığınacaq tapdı. Qeyd edək ki, cəmiyyətin yardımı ilə 
1947-ci  ildə  Münhendə  M.  Ə.  Rəsulzadənin  hazırladığı  33  səhifəlik  “Azərbaycan 
tarixindən”  kitabı  nəşr  edildi.  Kitabın  nəşrində  Azərbaycan  Demokrat  Birliyinin    
üzvləri  Əhməd  Yaşar,  Məhəmməd  Kəngərli,  Heydər  Atak  fəallıq  göstərdilər. 
Müəyyən  maneələr olduğundan kitab Hannover şəhərində  nəşr  edilmişdi.  Kitabın 
nəşr  yeri  isə  Münhen  göstərilmişdi.  Kitab  Avropadakı  bütün  azərbaycanlılara 
paylanılmışdı. 
Qeyd  edək  ki,  1947-ci  ilin  sonlarından  başlayaraq  M.  Ə.  Rəsulzadənin 
Türkiyəyə-Ankaraya  gəlməsinə  icazə  verildi.  Bu  razılığın  alınmasında  dostu, 
Türkiyənin  dəyərli  dövlət  adamı  Həmdullah  Sübhi  Tanrıövərin  böyük  rolu 
olmuşdu. 
Azərbaycan  legionerlərinin  xilası  və  ayrı-ayrı  ölkələrdə  məskunlaşması 
üçün  əsas  fəaliyyəti  M.  Ə.  Rəsulzadə  ilə  yanaşı  Ə.  Fətəlibəyli  Düdənginski 
aparırdı.  Belə  ki,  M.  Ə.  Rəsulzadə  Almaniyanın  Münhen  şəhərində,  Ə.  F. 
Düdənginski isə İtaliyanın Roma şəhərində bu işi davam etdirirdilər. 
Qeyd etdiyimiz kimi, legionerlərin böyük bir hissəsi Ə. F. Düdənginskinin 
başçılığı  ilə  İtaliyada  ingilislərin  nəzarəti  altında  saxlanılırdılar.  Ə.  F. 
Düdənginskinin 1947-ci ilin dekabrın 5-də C. Hacıbəyliyə göndərdiyi məktubda bu 
haqda maraqlı məlumatlar vardır. O, məktubunda yazırdı: “Mənim əzizim Ceyhun 
bəy! Fuad mənə məlumat verdi ki, tez-tez xəstələnirsiniz. Özünüzü qoruyun. Olsun 
ki,  tezliklə,  böyük  Allahın  köməyi  ilə  biz  yenidən  mübarizəmizi  başlayaq. 
Beynəlxalq  vəziyyət getdikcə bizim xeyrimizə  dəyişir. Mən daha çox 1948-ci  ilə 
ümidlə baxıram. 
Avropa  düşərgələrindəki  həmvətənlərimizin  vəziyyəti  dözülməzdir. 
Üçüncü ildir ki, burada çırpınırıq, lakin qardaşlarımız  hamımıza biganədir. Olsun 
ki, Misirin köməyi ilə adamlarımızı İtaliyadan göndərə bildik. Artıq ikinci aydır ki, 

---