NəSĠman yaqublu

fikirlərini təmsil etmək bildirilir və  manifestlərlə açıqlama  haqqına sahib olduğu” 
təsdiqlənirdi. (395, s. 117) 
XII BÖLÜM 
 
AZƏRBAYCAN LEGĠONERLƏRĠ ĠKĠNCĠ DÜNYA HƏRBĠNĠN 
SONLARINDA 
 
İkinci  dünya  müharibəsi  sona  çatırdı.  Almaniya  dövlətinin  məğlubiyyəti 
qaçılmaz idi. Müttəfiqlərin yaxından köməyi ilə almanları Berlinə doğru sıxışdıran 
sovet qoşunları qələbə əzmini get-gedə gücləndirirdilər. 
ABŞ,  Böyük  Britaniya  Sovet  İttifaqına  bu  qələbədə  kömək,  böyük 
yardımlar  göstərdilər.  Böyük  Britaniyanın  baş  naziri  U.  Çörçilin  1941-ci  ilin 
iyulundan  Stalinlə  başlayan  yazışmalarında  bu  köməyin  vacibliyinə  toxunulur, 
hərbi sursatın miqdarına qədər göstərilirdi (323, s.23-28). 
1943-cü  ilin  oktyabrın  19-26-da  Moskvada  SSRİ-nin,  ABŞ-ın  və  Böyük 
Britaniyanın  xarici  işlər  nazirlərinin  keçirdiyi  konfransda  İngiltərə  hökuməti 
diplomatik  kanallarda  düşmən  tərəfin  sülh  müraciətinin  daxil  olduğunu 
məlumatlandırdıqda Sovet  hökuməti mövqeyini belə ifadə etmişdi: “Almaniya ilə 
danışıqlar  həmin  ölkənin  yalnız  qeyd-şərtsiz  təslimçiliyindən  gedə  bilər”.  (296, 
s.25) 
1943-cü  ilin  noyabrın  28-dən  dekabrın  1-nə  qədər  Tehranda  SSRİ,  ABŞ 
və  İngiltərə  dövlətləri  başçılarının  konfransı  keçirildi.  (349,  s.98;  285,  s.68). 
Konfransda Almaniyaya qarşı müharibənin aparılması problemlərinə, müharibədən 
sonrakı  əməkdaşlıq  və  möhkəm  sülh  yaradılması,  Avropa  xalqlarının  azadlığı  və 
müstəqilliyinin təminatı və digər məsələlərə də toxunuldu. 
1945-ci  ilin  fevralın  4-dən  11-dək  Sovet  İttifaqında  -  Krımda  -  Yaltada 
ABŞ,  Böyük  Britaniya  və  SSRİ  dövlətləri  başçılarının  konfransı  keçirildi.  (349, 
s.194)  Konfransda  Almaniyanın  gələcəyi  problemi  müzakirə  olundu  və  keçmiş 
sovet  əsgər  və  zabitlərinin,  vətəndaşlarının  sovet  dövlətinə  qaytarılması  da 
razılaşdırıldı. Əslində isə, istər Yalta konfransı, istərsə də sonradan 1945-ci ilin 17 
iyul-2  avqustunda  keçirilən  SSRİ,  ABŞ  və  Böyük  Britaniya  dövlət  başçılarının    
Berlin  (Potsdam  konfransı)  konfransı  müharibədən  sonrakı  qaydalar  üçün  əsas 
yaratdı. (232, s.7; 231, s.14) 
Qeyd  edək  ki,  legionerlərin  gələcək  həyatına  təhlükə  yaradan  Krım 
(Yalta) konfransının ayrıca bir bölməsi “Müttəfıq dövlətlər arasında həmin ölkələrə 
aid olan hərbi əsirlər və vətəndaşların işi üzrə razılaşma” adlanırdı. Həmin bölmədə 
yazılmışdı:  “Krım  konfransında  Britaniya,  Amerika  və  sovet  nümayəndələrinin 
danışığında  bu  ölkələrin  vətəndaşlarının  və  hərbi  əsirlərin  müdafiəsi  və 
saxlanılmasına  da  toxunuldu.  Fevralın  11-də  SSRİ  və  Böyük  Britaniya,  SSRİ  və 
ABŞ  arasındakı  imzalanmış  mətnlər  əhəmiyyətlidir.  Sovet  dövləti  və  Böyük 
Britaniya  arasındakı  müqaviləni  V.  M.  Molotov  və  cənab  İden  imzalamışdılar. 

---

Sovet İttifaqı və Amerika Birləşmiş Ştatları arasında müqaviləni general-leytenant 
Qrızlov  və  general  Din  imzaladılar.  Bu  müqaviləyə  uyğun  olaraq  müttəfiqlərin 
vətəndaşlarının köçürülməsi üçün nəqliyyat vasitəsi ayrılmayınca hər bir müttəfiq 
başqa  müttəfiq  ölkənin  vətəndaşının  yemək,  geyim,  tibbi  xidmət  və  digər 
ehtiyaclarını təmin edəcək. Sovet zabitləri Amerika və ingilis hökumət orqanlarına 
nəqliyyat  ayrılınca  sovet  vətəndaşlarına  xidmətdə  kömək  göstərəcəklər.  Britaniya 
təbəələrinə və Amerika vətəndaşlarına xidmətdə isə sovet hökumətinə Britaniya və 
Amerika zabitləri kömək edəcəklər. “Hər üç dövlət arasındakı razılaşmaya əsasən 
onlar  hər  cür  kömək  etməyə  öhdəlik  götürür  və  bütün  hərbi  əsirlərin,  mülki 
vətəndaşların  təhvil  verilməsi  üçün  hərbi  əməliyyatların  aparılmasına  qarşılıqlı 
yardım edirlər”. (349, s. 198-199) 
Qeyd edək ki, Krım (Yalta) konfransında hərbi əsirlərə aid qəbul edilən bu 
razılaşma  birmənalı  qarşılanmadı.  Legionerlər  sovet  dövlətinin  onlara  amansız 
cəzalar  tətbiq  edəcəyini  yaxşı  başa  düşürdülər.  Ayrı-ayrı  legionların  təmsilçiləri 
Beynəlxalq  Qızıl  Xaç  Təşkilatı  və  digər  qurumlarla  əlaqələr  qurmağa  çalışırdı. 
Məsələn, gürcü Mixail Kedia Cenevrəyə gedib danışıqlar aparsa da, lazımi nəticəni 
əldə edə bilməmişdi. 
General Vlasovun da Amerika ordu hissələri ilə öz əsgərlərini xilas etmək, 
sovetlərə qaytarılmamaq mövzusundakı danışıqları uğurla getmirdi. Amerikanın 3-
cü Ordu rəhbərliyi Vlasovun təkliflərini qəbul etmirdi. Amerikalılar yalnız bir fikri 
irəli sürürdülər: qeyd-şərtsiz təslim olmaq. (371, s.219). 
Sovet  ordu  hissələri  Berlinə  yaxınlaşdıqda  və  Almaniyanın 
məğlubiyyətinin qaçılmaz olduğu reallaşdıqda Azərbaycan legionerlərinin də taleyi 
təhlükəli  vəziyyətlə  üzləşdi.  Belə  olduqda,  legionerləri  xilas  etmək  məqsədi  ilə 
1945-ci  ilin  fevralında  Berlində  “Azərbaycan  Milli  Birlik  Məclisi”  üzvlərinin  bir 
dəstəsi  müşavirə  keçirdi.  Müşavirədə  azərbaycanlı  legionerlərin  ingilis-amerikan 
qoşunlarının  nəzarət  etdikləri  Şimali  İtaliyaya  köçürülməsi  qərara  alındı.  Eyni 
zamanda qeyd olundu ki, ingilis-amerikan qoşunlarının Sovet ordusu ilə savaşacağı 
təqdirdə  SSRİ-yə  qarşı  mübarizələrini  davam  etdirsinlər.  Böyük  çətinliklə 
Türkiyəyə  gedən  Ə.  Qazıyev  isə  buradakı  İngiltərə  və  ABŞ  səfirləri  ilə  görüşüb, 
legionerləri  Sovet  hökumətinə  verməməklərini  xahişə  cəhd  etsə  də,  bu,  baş 
tutmadı.  Türkiyə  polisi  Ə.  Qazıyevi  həbs  edir  və  digər  əsirlərlə  birgə  Sovet 
hökumətinə təhvil verir. (97) 
Müharibənin  sonlarına  yaxın  Şərq  cəbhəsində  vuruşan  Azərbaycan 
legionerlərinin  sovet  ordu  hissələrinin  əlinə  keçməməsi  üçün  Ə.  Fətəlibəylinin 
təşəbbüsü  ilə  birliklərin  əvvəlcə  cənub  və  qərb  cəbhələrinə,  bir  müddətdən  sonra 
isə o dövrdə daha sakit bölgə olan İtaliyaya köçürülməsinə başlanıldı. Qeyd edək 
ki,  bu  çox  çətin  və  ağır  prosesin  həyata  keçirilməsində  mayor  Ə.  F. 
Düdənginskinin böyük xidmətləri olmuşdu. (404) 

---