Nigar Hüseynova

   QAZAX ӘDӘBİYYATI  
Qazaxıstan  dağılmış  Sovetlәr  Birliyinin  ikinci  böyük  ölkәsidir.  Torpaqlarının  әhatәsi 
2.  7  milyon  kvadratkilometrdir.  Bununla  da  torpaq  sahәsi  yönündәn  Asiya  qitәsindә  Rusiya 
Federasiyası  vә  Çindәn  sonra  üçüncü  böyük  ölkәdir.  Sovet  dövründә  Qazaxıstandakı 
torpaqlardan  kifayәt  qәdәr  mәhsul  almaq  mәqsәdi  ilә  Rusiya,  Ukrayna,  Belarus  vә 
Moldovadan 150 000 nәfәr aparılıb mәskunlaşdırılıb, ölkәdә Ruslaşdırma siyasәti yeridilib. Bu 
siyasәt  dә  Qazaxların  ancaq  45  faizinin  öz  ana  dilindә  danışmasına,  qalan  55  faizin  dә  rus 
dilini mәnimsәmәsinә sәbәb olub (Avşar-Solak-Tosun 2013; 269).  
Qazaxlar  qәdim  Türk  yurdu  Türküstanın  yerli  xalqıdır.  Əvvәllәri  kiçik  xanlıqlara 
bölünәn  qazax  tayfaları  ancaq  16-cı  әsrdә  kamil  mәnada  bir  el  halına  düşüb.  Öncәlәri 
Monqollar  sonra  da  1552-ci  ildә  Kazan  Xanlığını  işğal  edәn  işğalçı  Rus  orduları  Qazaxıstan 
bozqırlarına  yönәlib.  Qazaxların  “cüz”  dediyi  xanlıqlar  birbәbir  işğal  edilib  vә  qazaxların 
ardıcıl üsyanları başlayıb. 1718-ci  ildә 
Tavke Xanın
  ölümüylә  ölkә  zәiflәyib  vә  Qazaxlar  üç 

---

 
 
38 
 
xanlığa  parçalanıb,  bununla  da  Qazaxların  izdirablı  hәyatı  başlayıb.  1847-ci  ilә  kimi  Rus 
orduları әli nizәli bütün qazaxları toplarla mәhv edib (Uygur,1997:1-2). 
Çar  Nikolay  1854-cü  ildә  yaydığı  bir  fәrmanla  Qazaxıstan  torpaqlarının  Rusiyanın 
hakimiyyәtinә  daxil  olduğunu  rәsmi  şәkildә  elan  edib,  ancaq  Qazaxların  milli  mübarizәsi 
1916-cı  ilә  kimi  davam  edib.  Çar  Nikolayın  fәrmanından  sonra  Qazaxıstan  torpaqlarında 
sürәtli  şәkildә  Rus  әhalinin  mәskunlaşdırılması  siyasәti  başlayıb.  Çarlıq  1917-ci  ildә  lәğv 
olunub yәrindә kommunist Bolşevik Rusiya yaransa da işğal daha amansız şәkildә vә soyqırım 
tәrzindә davam etdirilib (Boranbayeva, 2004:24).  
Buna  örnәk  kimi,  Moskva  tәrәfindәn  Qazaxıstana  idarәçi  tәyin  olunan 
Qoloşekin
in 
1920-ci ildә Qazax ziyalılarını aradan götürmә vә sürgün siyasәtini 1930-cu illәrә kimi davam 
etdirmәsini  göstәrmәk  kifayәtlidir.  Ziyalılara  edilәn  işgәncәlәr  eynilә  onların  hәyat 
yoldaşlarına  da  edilib.  Xalq  Komissarlığı  tәrәfindәn  üç  milyon  qazax  Kolıma,  Maqadan, 
Vorkut vә Sibirdәki düşәrgәlәrә yollanıb. 103 min nәfәr antisovet iddiasıyla istintaq edilib vә 
25 mini vәhşicәsinә qәtlә yәtirilib. Qalanlar da Arxangelsk, Voloqda, Yaroslav vә Kalinindәki 
düşәrgәlәrә yollanıb oralarda mәhv edilib (Kafkasyalı, 2012:184).  
İkinci Dünya Müharibәsindә 1.196.164 nәfәr qazax gәnci cәbhәyә yollanıb, 700  min 
nәfәr  isә  arxa  cәbhәdә  vәzifәlәndirilib,  ancaq  bunlardan  bir  dәnәsi  dә  sağ-salamat  geri 
qayıtmayıb (Boranbayeva, 2006:24). 
Qazax dilinin vә әdәbiyyatının formalaşması XV әsrdәn başlayıb. O vaxta qәdәr bütün 
türklәrin әdәbiyyatı ortaqdır vә şifahidir.  
Qazax  dilinin  vә  әdәbiyyatının  formalaşması  Qazax  Xanlığının  XV  әsrin  ikinci 
yarısında  yaranmasıyla  başlayıb.  Araşdırmaçılar,  Qazax  yazılı  әdәbiyyatının  yaranmasının 
XIX әsrin ikinci yarısında gerçәklәşdiyini qeyd edir. Araşdırmaçı alim 
Fərhad Tamir
, Qazax 
yazılı  әdәbiyyatını  üç  dövrә  ayırır.  1.XV  әsrin  ikinci  hissәsindәn  XIX  әsrin  axırlarına  kimi 
olan dövr.