Nigar Hüseynova

Karaylar (Karaimlər)-Krımçaklar
 
Karay, İbrani dilindә oxumağı bilәn anlamındadır.  
Karaylar  vә  Krımçaklar  Krımın  yerli  xalqı  olub  burada  әn  qәdim  dövrdә 
mәskunlaşanlardır. Xәzәr Xaqağanlığının davamçıları olan Karaylar vә Krımçaklar Musәvidilәr, 
ancaq Musәvilik dini Karaylarda vә Krımçaklarda fәrqlidir. Karaylar vә Krımçaklar Krım Xanlığı 

---

 
 
7 
 
dövründә Bağçasaray, Balaklava, Sudak, Kәfә, Manqup vә Karasubazarda mәskunlaşıblar. Bunu 
Övliya Çәlәbi dә öz sәyahәtnamәsindә qeyd edib (Tәmәlkuran-Çәvik-Aktaş 1980; 374-375, 377-
378, 394, 412-413, 441). 
Xәzәrlәr,  İdil  çayı  sahillәrindә  vә  Krım  Yarımadası  arasında  öz  xanlıqlarını  yaradıblar. 
Xәzәr,  tәk  başına  bir  xalqın  adı  deyildir.  Ön  Bulqarlar,  Sabirlәr  vә  Qәrbi  Göytürk  boylarından 
ibarәt  bir  topluluqdur.  Öncәlәri  Göytürk  dövlәtinә  tabe  olan  Xәzәrlәr  558-ci  ildә  Göytürk 
dövlәtinin  qәrbi  qolu  kimi  Xәzәr  Dövlәtini  yaradıblar  vә  Şimali  Qafqazda  hakimiyyәtlәrini 
möhkәmlәndirdikdәn sonra Persiya vә Bizans İmperiyası üstünә axınlar ediblәr. Göytürk Dövlәti 
630-cu  ildә  dağılandan  sonra  öz  müstәqilliklәrini  elan  ediblәr  vә  Xәzәr  Dәnizinә  öz  adlarını 
qoyublar.  Öncәlәri  Göytanrı  İnamına  malik  olan  Xәzәrlәr  742-ci  ildә  Musәviliyi  qәbul  ediblәr. 
Şәrqdәn  gәlәn  Peçeneklәrin  ardıcıl  hücumları  ilә  dövlәtlәri  zәiflәyib  vә  1048-ci  ildә  dә  Kiev 
Knyazlığı tәrәfindәn lәğv edilib, xalqları da digәr Türk tayfalarının olduğu yerlәrә köçüb onlarla 
qaynayıb-qarışıblar. Bir hissәsi Krıma, bir hissәsi dә Şәrqi Avropaya üz tudub (Güllüdağ 2013; 
1959-1966).  
İsrailoğullarının  Xaxamları  Hz.  Musadan  sonrakı  dövrlәrdә  Tövrata  әlavәlәr  ediblәr, 
ancaq  Karaylar  bu  әlavәlәri  qәbul  etmәyiblәr  vә  Tövratdakı  “on  әmr”i  әsas  götürüblәr. 
İbadәtlәrini  “
Kenesa
”  adlandırdıqları  ibadәtxanalarda  yerinә  yetirirlәr.  Dini  ibadәtlәrindә  “Ey 
İsrailoğlu”  әvәzinә  “Ay  Karayoğlu”  deyirlәr.  İbadәtlәrini  Karay  Türkcәsi  ilә  edirlәr,  Allaha 
“Yәhova”  әvәzinә  “Tәngri”  ya  da  “Alla”  deyir,  Kenesalara  ayaqqabılarını  çıxarıb  daxil  olurlar. 
Dәstәmaza  oxşar  şәkildә  әllәrini-üzlәrini  yuyur,  әllәrini  açıb  dua  edir  vә  salavat  çevirmiş  kimi 
üzlәrini sığallayırlar. Özlәrinә mәxsus rüku vә sәcdәdәn ibarәt namaz qılırlar (Kuzgun pdf; 1-4).