Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı
11
mosferə daxil edilmiş; müxtəlif hadisələr növbələşərək bir
neçə planda təsvir edilir.
Dekanonizasiya, simvolik səthilik, ironiya Rolan Bar-
tın «S/Z» (1970) essesində öz əksini tapmışdır. R. Bartın
«S/Z» əsəri Balzakın «Sarrazin» hekayəsinin sətirbəsətir
araşdırılması, «nitqin sistemsizliyi», lakoniklik, nömrələ-
mə, müxtəlif başlıqlı ayrı-ayrı fəsillər, «mətnin mürəkkəb-
likləri» fəslində fantastik ünsürlərlə pozulması, «Sarra-
zin»in ədəbi mənasından doğan «Başqa hekayələr» bölü-
mü və s. xüsusiyyətlər aşkarlanır. Bart «S/Z» əsərinin hətta
təhlili hissələri də tənqidi üslubdan uzaqlaşır.
Səhv buraxmaların kultu, oyunun əsas məqsəd olması,
metonimiyadan geniş istifadə edilməsi, tarixin və inkişafın
spiral xarakter daşıması, insanın varlığın və həqiqətin so-
nadək öyrənməyə qadir ola bilmədiyi U. Ekonun «Qızılgü-
lün adı» romanında əksini tapmışdır. U. Eko ikili qiymət-
ləndirmə, mərkəzin kənar üzərində, mütləqin nisbi qarşı-
sında, həqiqətin həqiqətlər üzərində, əminliyin şübhə qar-
şısında, ehkamın təhlil üzərində ağalığından imtina, pastiş,
intertekstuallıq, semiotika və s. kimi problemləri əsərində
qaldırmışdır. Bu xüsusiyyətlərinə görə, U. Ekonun «Qızıl-
gülün adı» əsəri postmodern ədəbiyyatın ağır artilleriyası
hesab olunur. U. Ekonun özü əsərini «kitablar haqqında ki-
tab» kimi dəyərləndirir
4
. Vitorio Strada «Qızılgülün adı»
əsərini keçmişi və indinin müxtəlif mədəniyyətlərini özün-
də cəmləşdirən bu günkü mədəniyyətin tələbi kimi qiymət-
ləndirmişdir
5
.
4
Eco U. Postscript to the Name of the Rose. NY.: Harcourt, 1985, 91
p. P. 11;
5
Страда В. Модернизация и постмодернизация // Окно в свет,
1999, № 2, с. 71-89.
S
S
a
a
l
l
i
i
d
d
ə
ə
Ş
Ş
ə
ə
r
r
i
i
f
f
o
o
v
v
a
a
12
Postmodern ədəbiyyatda roman janrı xüsusi yer tutur.
XX-ci əsrin ortalarında romanın növbəti «ölümü» barədə
mülahizələr yayılmışdır. Lakin həmin dövrdə fransız ədə-
biyyatında yaranmış «yeni roman» bu mülahizələrin əsas-
sız olduğunu sübut etmişdir. Postmodernizm romana yeni
canlama gətirmiş, «janr-antijanr» ziddiyyətlərini istifadə
edərək yeni tip romanların yaranmasına səbəb olmuşdur.
Postmodern roman əvvəlki roman ənənəsindən uzaqla-
şaraq, pastiş, kollaj, montaj, mətnlərarası əlaqə, dekon-
struksiya, təhtəlşüur, mistifikasiya və digər üslubları özün-
də birləşdirərək zənginləşir. Postmodern romanda obrazlar
arasında müəllifin olması, mətn daxilində digər bədii əsə-
rin qələmə alınması, bədii yaradıcılıq haqqında fikirlər
mübahisəsi, janr qarışılığı, müxtəlif süjet xətlərinin bir
birinə qarışması özünü qabarıq şəkildə göstərir.
Postmodern roman təsnifata gəlməyən şəkildə meyda-
na çıxan mətnə malikdir. Postmodernistlər metanəsr xüsu-
siyyətlərindən geniş istifadə edirlər. Eyni zamanda post-
modern ədəbiyyat, o cümlədən də postmodern roman xü-
susi işarələr dili ilə səciyyələnir. Postmodernistlər dilin
gerçəkliyi təmsil və təsvir edə biləcəyi faktını inkar edə-
rək, dilin konkret olmasına inanmırlar və qələmə aldıqları
əsərlərdə dil oyunlarına gedirlər. F. Sossur dili işarələr sis-
temi kimi dəyərləndirərək, onların ayrılıqda məna vermə-
diyini qeyd etmişdir. Onun fikrincə, dil simvolları işarə et-
dikləri ilə bağlı deyillər, çünki söz, işarə, simvol işarə et-
dikləri predmetin xüsusiyyətini göstərmirlər. F. Sossur hər
işarənin ayrılmaz iki tərəfi olduğunu göstərmişdir. Bir-bi-
rindən ayrılmayan bu iki tərəfdən biri işarənin mənası, in-
formasiyası, o birisi isə insanın bu predmet haqqında tə-
Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı
13
səvvürüdür. Postmodern romanlarda bu «ikili»yə önəmli
yer verilir.
Postmodern romanın başlıca obyekti mətn olur və bü-
tün diqqət mətnə yönəlir. Mətnin qavranılması isə postmo-
dernizmin aparıcı kateqoriyalarından biri olan dekonstruk-
siya əsasında həyata keçirilir. J. Derridanın «cənab mətn»
adlandırdığı fenomen postmodernistlərə kompozisiyanı,
süjet, üslub və bədii əsərin janr strukturunu səciyyələndi-
rən digər elementləri «sökmək» və özümlü şərh əsasında
yenidən «yığmaq» imkanını verir. Bu prosesi həm yazıçı,
sonra isə oxucu həyata keçirir. Hər bir oxucu mətnin yara-
dıcısına çevrilir. R. Bart hesab edir ki, mətnin mənbəyi ya-
zıda deyil, oxudadır. Bu baxımdan da, mətnin məna və
mahiyyətləri bütövlükdə oxucuda cəmləşir. Göründüyü ki-
mi, postmodern roman süni şəkildə ortaya çıxmış mətnə
malikdir. İtalo Kalvinoya görə yazıçı «romanvari bir
oyun»u nə qədər çox qurarsa, əsər bir o qədər də mənalı
olar.
Postmodern ədəbiyyatda janr qarışıqlığının əhəmiyyəti
artmışdır. I. Hassan postmodernizmin xüsusiyyətləri ara-
sında «aşağı» və «ali» janrların qarışmasını xüsusi qeyd
edir
6
. Postmodern yazarların yaradıcılığında janr kanonla-
rının «aradan qaldırılması» tendensiyası üstünlük təşkil
edir. Ənənəvi janr konstruksiyalarını inkar etmək postmo-
dern qavrayış çərçivəsinə daxildir: «Postmodernizm şübhə
altına qoyduğu anlayışları eyni zamanda istifadə və rədd
edir, yaradır və sonra dağıdır, – bu istər memarlıqda, istər
ədəbiyyatda, istər kinoda, istər fəlsəfədə, istərsə də dilçi-
6
Hassan Ihab. Making sense: the triumph of postmodern discourse
// New literary history, vol. 18, № 2, 1987. P. 445-446;
Dostları ilə paylaş: |