Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti “Tasdiqlayman”

II. Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiya dasturi uchun ishbilarmon o’yinlar
2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida xarakatli o’yinlarni tashkil etish
Harakatli o‘yinlar aslini olganda qadimgi xalq pedagogikasining mahsulidir. Qadim vaqtlarda ham oilalarda bolalarni ilk yoshidan boshlab topqirlikka, zukkolikka, chaqqonlikka o‘rgatadigan topishmoqlar, o‘yinlar, maqol-masallar asosida tarbiyalab kelingan, kichkintoylarga dastlabki harakat malakalari bilan bog‘liq bo‘lgan harakatli o‘yinlar o‘rgatilgan.Tez aytish, hisoblash, sanoq o‘yinlari, chori-chambar singari o‘yinlar kichik yoshdagi bolalarni o‘ziga jalb qilgan. Bolalar katta bo‘lgan sayin ularga turli xil harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan xalq o‘yinlari o‘rgatilgan.
Xalq og‘zaki ijodidan olingan o‘yin folklori bugungi kunda ham o‘zining badiiy go‘zalligini, tarbiyaviy ahamiyatini yo‘qotmay kelayotganligi uchun ham eng qimmatli vosita sifatida amalda qo‘llanmoqda. Har qanday o‘yin – u xoh ijodiy. Xoh didaktik,xoh musiqiy, xoh harakatli o‘yin bo‘lmasin, baribir tevarak atrofidagi olamni bilish vositasi sifatida bolaning hayotiy o‘ziga hos, muhim rol o‘ynaydi. Harakatli o‘yinlar mazmunida bolaga bilim beradigan bir talay material bo‘ladi. Bu material uning bilim darajasini kengaytiradi va uning olam haqidagi tasavvurlarini boyitib, unga aniqlik kiritib boradi.
Odamlar, tabiat hodisalari, hayvonlarning hattiharakatlari tasvirlangan ba’zi bir epizodlar syujetli o‘yinlar tematikasini tashkil etadi. Bular bari bolalar tomonidan shartli o‘yinlar shaklida: “Sayohatchilar”, “O‘quvchilar”, “G‘ozlar-oq qushlar”, “Inida yotgan aymq” va boshqa o‘yinlar o‘ziga hos tarzda ifodalab beriladi. Biroq tevarak atrofidagi olamni bola to‘g‘ri idrok etishi uchuno‘yinchi barcha shartlikka qaramay, obrazxning haqqoniy harakteristikasi hayajonli tarzda pedagog tomonidan o‘yin shartlarini tushuntirish vaqtida ifodalab berilishi kerak. Bunda xalq o‘yinlarini misol qilib olish mumkin. Ulardagi o‘yin vaziyati bolani o‘ziga jalb etadi va uni tarbiya qiladi. Ba’zi bir o‘yinlarda uchrab turadigan dialog tarzidagi suhbatlar esa personajlar va ularning harakatlarini bevosita ko‘rsatib beradi.
Syujetsiz va muayyan o‘yin topshiriqlarigagina asoslangan o‘yinlarda ham juda ko‘p qiziqarli material bo‘ladi. Bu material bolaning umumiy bilimi, tafakkurini rivojlantiradi, uning mo‘ljal olish qobiliyatini o‘stiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida harakatli o‘yinlar o‘tkazishda bolalarning yosh darajasini, jismoniy va fiziologik rivojlanishi va bolalarning qiziqishlarini hisobga olgan holda tanlanishi kerak. Kichik guruhlarda harakatli o‘yinlar har kuni o‘tkaziladi. Mashg‘ulot davomiyligi 10-15 minut atrofida davom etishi kerak.
Harakatli o‘yinlar kunning turli paytlarida o‘tkaziladi. Ertalabki nonushtaga qadar tarbiyachi barcha bolalarda yaxshi kayfiyat yaratish uchun individual yoki kichik guruh bilan o‘tkaziladigan sokin harakatlardagi o‘yinlarni o‘tkazgani ma’qul. Sayrlar, jismoniy tarbiya, musiqa mashg‘ulotlaridan keyin sayr paytida tarbiyachi xilma-xil harakat faoliyatini uyg‘otuvchi mazmunli, harakatli o‘yinlarni ularning butun qonun-qoidalari bilan hamda o‘yin mashqlarni faol harakatlar bilan birga qo‘shib o‘tkazish kerak. Katta va tayyorlov guruhlarida mashg‘ulot davomiyligi 20 minutgacha davom etishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
O‘yin faoliyatida diqqatni, idrokni rivojlantirish, ilgari hosil qilingan tasavvur, tushunchalar, mo‘ljal olish singari xususiyatlarni yana ham aniqlashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi; o‘yinlar ijodiy tasavvurni, xotirani, fikrlashni, tafakkur faoliyatini yana ham rivojlantirishga yordam beradi.Shunday qilib harakatli o‘yinlar bolaning aqliy rivojlanishiga xizmat qiladi. Bolalarda psixik jarayonlarni takomillashtirishda obrazli fikrlash katta ahamiyat kasb etadi. Bunday metod tasavvurni boyitib, o‘yin harakatlarini ijodiy tarzda bajarishga undaydi. Psixologlar olib borgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bola o‘yin faoliyati tufayli amalda fazo tushunchasini hamda predmetli faoliyatni o‘zlashtiradi va shu bilan birga fazo to‘g‘risidagi ilgari hosil qilingan tasavvurlar yana ham takomillashib boradi.
O‘yinlarda fazoni idrok etish asosiy shakllar orqali: bavosita bilish, sensor histuyg‘u va obrazlar orqali bilishhamda bilvosita mantiqiy fikrlash, tushunchalar shakllarda zuhr etiladi. Masalan, bola tomonidan harakat yo‘nalishini mustaqil ravishda tanlanishi yoki o‘yin qoidasiga muvofiq muayyan yo‘l tanlanish, bir tomondan, o‘yin vaziyatini darhol baxolay olish va unga reaksiya berish o‘yin harakatlarini bajarish talab qilinsa, ikkinchi tomondan, mazkur o‘yin muhitida o‘zi bajarayotgan harakatlarni anglab etishi va tasavvur qilishi talab qilinadi. Harakatli o‘yinlarda mana shu ikki komponent bir-biri bilan bohliq holda keladi.
Pedagog tomonidan o‘yin qoidalarining tushuntirib berilishi bolada tahminiy tasavvur hosil qiladi; ayni mahalda o‘yin vaziyatining o‘zgarib qolishi boshlovchining harakati yoki signallar berilishi munosabati bilan harakat rejasini buzib yuboradi va bolalardan yana ham murakkabroq harakatni – bir zumda reaksiya berish va shu zahoti harakat qilishni taqazo etadi,o‘yinlar: “ Ikki qorbobo”, “Sehrli tayoqcha”, “Botir bolalar”, “Maymunlar va ovchilar” va hokazo. Bunday reaksiya bolalarni mazkur muhitdagi g‘arakatda moslashish uchun qay darajada tayyor ekanliklarini ko‘rsatib beradi. Bu ishda trener bolaga yordam berishi kerak.
U vaziyatni hisobga olib harakat usulini tanlash va qo‘yilgan vazifani bajarishga asta-sekin o‘rgatib borish kerak. Masalan, bitta o‘yinni o‘rganish vaqtida bolaga ikki xil sharoit taklif qilinishi mumkin. Birida katta va cheklangan fazo taklif qilinsa, boshqa bir safar quvlab kelayotgan boladan tez va uzoqqa qochib ketish yoki yaqin masofada uni chalg‘itib chaqqonlik ko‘rsatib qochish talab qilinadi, “ Quvlashmachoq”, “Ayyor tulki” singari o‘yinlar. Atrofdagi sharoitda mo‘ljal ola bilish mahorati “ CHambar ichidan o‘ib bayroqqa etish”, “Bo‘ri qopqonda”, “Jasur bolalar” va hokazo o‘yinlarda qo‘yilgan vazifalardagi to‘siqlarni engib shtishga yordam beradi. Bunda bolalar o‘zlari orttirgan qobiliyat asosida masofani mo‘ljalga oladilar hamda muayyan sharoitda harakat qilish yo‘lini o‘zlari belgilaydilar. Har tomonga tarqalib ketayotgan bolalar orasida mo‘ljal olish, ayniqsa muhimdir.
O‘yin vaziyati muttasil o‘zgarib turadigan va birdan reaksiya talab qiladigan bunday sharoitdagi harakat bolaga g‘oyat murakkab tuyuladi. Biroq ko‘p marta takrorlash jarayonida katta gruppa bolalari bunday mahoratni egallab oladilar. Harakatli o‘yinlarda bolalar predmetlardan muayyan yaqinlikda yoki uzoqlikda bo‘ladilar. Shu tufayli ularda ko‘z bilan ko‘rib mo‘ljal olish, shuningdek, fazoda tovushni tinglash mo‘ljal olish qobiliyati rivojlanadi. “Uzoqda-yaqinda”, “Gox bu erda,gox u erda”, “Qo‘ng‘iroqchalar bilan berkinish”va hokazo. Harakatli o‘yinlar bolalarni vaqtga qarab mo‘ljal olishining eng oddiy usuliga o‘rgatadi: Ular o‘yin vaqtida aytilgan, navbatma-navbat bajariladigan dastlab, so‘ngra, bundan keyin, bundan oldin, hamma baravar degan so‘zlarga oid harakatlarni to‘g‘ri bajaradilar.
Bolalarga ko‘rsatib berilgan muddat ichida signal bo‘yicha o‘yin topshirig‘ini bajarishga o‘rganadilar. Masalan: “Men beshgacha sanayman, sizlar shu vaqt ichida qo‘lingizdagi bayroqchalardan gul yasaysiz” , “Qani, men chirmandaga uch marta urgunimcha kim oldin safga turib olarkin”,-degan so‘zlarga bolalar tez harakat bilan javob beradilar. Bunday o‘yinlarda kichkintoylar mo‘ljal olishni, izchil harakat qilishni va muayyan vaqt davomida ish bajarishni o‘rganadilar.
O‘yinlar mazmuni ularda yuz beradigan vaziyat hamda o‘yin qoidalarini mustaqil so‘zlab berish, personajlar harakatini bajarib ko‘rsatish; bolalar turgan joyni, o‘yin belgilarini va harakat yo‘nalishini atamalar yordamida tushuntirish; o‘tkazilgan o‘yinni tahlil qilib berish-bular bari bolalarning intellektual rivojlanishiga yordam beradi. Tarbiyachi bolalarning harakat qilish tajribasini o‘zining obrazli so‘zlari bilan bolalar tasavvuriga ta’sir ko‘rsatish orqali amalga oshiradi, har bir bolaning ijodiy ijrochilikdan iborat o‘yin faoliyatini rag‘batlantirib, to‘g‘ri yo‘lga solib turadi.
Didaktik oyinlar - Bu, ehtimol, ta'limning eng muhim vositalaridan biridir. Axir, o'ynab, bola o'rganadi va shuning uchun rivojlanadi. Bolalar didaktik o'yinlari bolani diversifikatsiya qilishning asosiy vositasidir, o'yin umuman shaxsning asosiy fazilatlarini tarbiyalashga yordam beradi. Shunday qilib, o'yin jarayonida bolalar o'zlarini o'rab turgan narsalarga, kundalik hayotning hodisalariga, tabiatga, o'yinlarga to'g'ri munosabatni shakllantiradi va bolaning bilimini chuqurlashtiradi, bu, albatta, aqliy tarbiyadir.
Bolalar didaktik o'yinlari hissiyotlarni rivojlantiring, chunki atrofimizdagi dunyoni to'liq anglash uchun bola uni his qilishi va idrok qilishi kerak. Didaktik o'yinlar bolalar nutqini rivojlantirishga katta e'tibor beradi. O'yinda bola so'z boyligini boyitadi, ham faol, ham passiv, tovushlarni va butun so'zlarni to'g'ri talaffuz qilishni, jumlalarni tuzishni, o'z fikrlarini aniq ifoda etishni o'rganadi. To'g'ri didaktik o'yin yosh avlodning axloqiy tarbiyasiga katta e'tibor beradi. Bolalar kattalar mehnati natijasida o'yinchoqlarga, atrofdagi narsalarga g'amxo'rlik qilishni o'rganadilar, ijtimoiy xulq-atvor me'yorlari, tengdoshlar va kattalar bilan bo'lgan munosabatlar, turli xil shaxsiy xususiyatlar haqida tushunchaga ega bo'ladilar.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun didaktik o'yinlar mehnat ta'limi funktsiyasini bajaradi. Darhaqiqat, bolalar o'yin uchun materiallarni mustaqil ravishda tayyorlash orqali boshlang'ich mehnat ko'nikmalariga ega bo'ladilar. Besh yoshdan olti yoshgacha bo'lgan bolalar rasmlarni, o'yinlar uchun tabiiy materiallarni olishadi, kartalar, chiplar, o'yinlar uchun qadoqlar tayyorlashadi. Agar bola o'yin uchun atributlarni o'zi tayyorlasa, ularga nisbatan munosabat yanada ehtiyotkor bo'ladi. Didaktik material gigienik bo'lishi kerak va iloji bo'lsa estetik tarzda ishlab chiqilgan bo'lishi kerak.
Darhaqiqat, yorqin, oqlangan o'yinchoqlar har doim bolalarning e'tiborini jalb qiladi, ular bilan o'ynash istagini uyg'otadi, bu ular estetik tarbiya funktsiyasini bajarishini anglatadi. Didaktik o'yinda jismoniy tarbiya. O'yin deyarli har doim farovonlikni, ijobiy hissiyotlarni keltirib chiqaradi. Eng muhimi, didaktik o'yinchoqlar yordamida o'yinlar bo'lib, ular davomida qo'llarning nozik motorli mahoratlari mustahkamlanib, rivojlanadi. Bu bolalarning aqliy rivojlanishiga eng qulay ta'sir ko'rsatadi, qo'llarni yozishga tayyorlashga yordam beradi. Ko'pgina didaktik o'yinlar madaniy va gigiena ko'nikmalarini shakllantiradi.
O'yinda bolalar turli xil his-tuyg'ularni ifoda etadilar, hamma narsani birgalikda, ya'ni birgalikda bajarishga intilishadi. Bolalarning etakchi faoliyati maktabgacha yosh o'yin faoliyati hisoblanadi. Didaktik o'yin - bu batafsil, murakkab, pedagogik hodisa: bu maktabgacha yoshdagi bolalarni o'qitishning o'yin usuli va bolalarni o'qitish shakli va bilan mustaqil o'yin faoliyati va bolani har tomonlama tarbiyalash vositasi.
Didaktik o'yinlar yordam beradi:
- kognitiv va aqliy qobiliyatlarni rivojlantirish: yangi bilimlarni olish, ularni umumlashtirish va mustahkamlash, ob'ektlar va tabiat hodisalari, o'simliklar, hayvonlar haqidagi tasavvurlarini kengaytirish; xotira, e'tibor, kuzatishni rivojlantirish; o'z mulohazalarini ifoda etish, xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantirish.
- bolalar nutqini rivojlantirish: lug'atni to'ldirish va faollashtirish.
- maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy va axloqiy rivojlanishi.
Bunday o'yinda bolalar, kattalar, jonli va jonsiz tabiat ob'ektlari o'rtasidagi munosabatlar haqidagi bilimlar sodir bo'ladi, unda bola tengdoshlariga nisbatan sezgir munosabatda bo'ladi, adolatli bo'lishni o'rganadi, kerak bo'lganda yon beradi, hamdard bo'lishni o'rganadi va hokazo. Didaktik o'yinning tuzilishi asosiy va qo'shimcha qismlarni tashkil qiladi. TO asosiy komponentlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: didaktik vazifa, o'yin harakatlari, o'yin qoidalari, natija va didaktik material. TO qo'shimcha komponentlar: syujet va rol.
Didaktik o'yinlarni o'tkazish quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Bolalarni o'yin mazmuni bilan tanishtirish, undagi didaktik materialdan foydalanish (ob'ektlar, rasmlarni ko'rsatish, qisqa suhbat, bunda bolalarning bilimlari va g'oyalari oydinlashadi).
2. Ushbu qoidalarni aniq amalga oshirgan holda, o'yinning borishi va qoidalarini tushuntirish.
3. O'yin harakatlarini ko'rsatish.
4. Katta yoshli shaxsning o'yindagi rolini, uning o'yinchi, muxlis yoki hakam sifatida ishtirok etishini aniqlash (o'qituvchi o'yinchilarning harakatlarini maslahat, savol, eslatma bilan boshqaradi).
5. O'yin natijalarini sarhisob qilish uni boshqarishda hal qiluvchi daqiqadir.
O'yin natijalariga ko'ra, uning samaradorligi, bolalar tomonidan mustaqil o'yin faoliyatida foydalaniladimi yoki yo'qligini baholash mumkin. O'yinni tahlil qilish bolalarning xulq-atvori va xarakteridagi individual qobiliyatlarni aniqlash imkonini beradi. Bu esa ular bilan individual ishni to'g'ri tashkil etish demakdir. Didaktik o'yin shaklidagi ta'lim bolaning xayoliy vaziyatga kirish va uning qonunlariga muvofiq harakat qilish istagiga asoslanadi, ya'ni u maktabgacha yoshdagi bolaning yosh xususiyatlariga mos keladi.
Didaktik o'yinlarning turlari:
1. Ob'ektlar bilan o'yinlar (o'yinchoqlar).
2. Ish stolida chop etiladigan o‘yinlar.
3. So‘z o‘yinlari.
Ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maqsadiga erishish quroli, ya’ni oldindan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish va shu maqsadga erishishning metod, usul va vositalari tizimini, ta’lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat.