Novda va kurtakning tuzilishi, novda metamorfozi

Novdaning shakl o’zgarishi. Evalyutsiya jarayonida novdaning quyidagi shakl o’zgarishlari uchraydi.
1. Tuganaklar novdaning yugonlanishi asosida hosil bo’ladi. Tuganaklarda zapas oziq moddalar kraxmal yoki inulin shaklida to’planadi. Unda 3-5 tadan kurtaklar joylashgan bo’ladi..
2. Piyozboshlar. Uni kundalang kesib ko’rsak o’zgargan barg va qisqargan poyadan tuzilgan bo’ladi.
Piyoz tubining uchki qismida kurtak joylashgan bo’lib, undan barg, poya va gul hosil bo’ladi. Pastki qismidan ildiz hosil bo’ladi. Piyozboshlarning barglarida zapas oziq moddalar to’planib boradi.
3. Ildizpoyalar gulsapsar, rovochda, salomalaykum, ajrik, gumayda uchraydi. Ular o’zida zapas oziq moddalarni saqlab ildiz va barg hosil qiluvchi kurtaklarni oziqlantiradi.
Novdaning shakli o’zgarishidan tikanaklar ham hosil bo’ladi. masalan: limon, yantoq, nok, do’lana, bodomda. Jingalaklar hosil qilish tokda uchraydi.
Kurtak — 1) yuksak oʻsimliklarning novda kurtagi. Kurtak. uchki qismida oʻsish konusi boʻlgan boshlangʻich poya va oʻzaro zich joylashgan har xil yoshdagi bargchalardan (vegetati v Kurtak.) yoki ular bilan birga oʻrnashgan boshlangʻich gul va tuigullardan (generativ Kurtak.) iborat. Boshlangich gul Kurtak. gʻuncha deyiladi. Qishlaydigan Kurtak. sirtdan qoʻngʻir qobiq (shakli oʻzgargan barglar) bilan qoplangan. Kurtak. novdaning uchida (uchki Kurtak.), barg qoʻltigʻida (barg Kurtak.) yoki poyaning boshqa qismlari, ildiz, baʼzan barglarda (qoʻshimcha Kurtak.) boʻladi. Bahorda yozilmaydigan va novdada rivojlanmay turgan Kurtak. uyqudagi (yashirin) Kurtak. deyiladi. Oʻsimlik kesilganida yoki singanida bunday Kurtak.dan yangi novda oʻsib chiqadi. Oʻsimliklarning bu xususiyatidan bir tur oʻsimlikni boshqa tur oʻsimlikka payvandlashda foydalaniladi;2) baʼzi umurtqasiz hayvonlar (boʻshliqichlilar, halqali chuvalchanglar va boshqalar)da ova organizmida rivojlanayotgan jinssiz yoki jinsiy yosh organizm.
Novda (cormus) — yuksak oʻsimliklar — daraxt va butalarning asosiy organlaridan biri. Poya, undagi barg va kurtaklardan iborat. N. ildiz sistemasi bilan birgalikda qirqquloqlar, qirqboʻgʻimlar, plaunlar, ochiq urugʻli va yopiq urugʻli oʻsimliklarning tanasini tashkil qilib, novdali oʻsimliklar (kormofitlar) deb nomlanadi. Bir yillik oʻsimliklar N.si faqat bir mavsum, koʻp yilliklari esa har xil yashaydi va har yili kurtaklardan yangi N. oʻsib chiqadi. Ortotrop (tik oʻsadigan) va, baʼzan plagiotrop (yotiq oʻsa-digan) N.lar farq qilinadi. Koʻpchilik oʻsimliklarda N. yoki uning bir qismi koʻrinishi oʻzgarib (metamorfozga uchrab) tikanga (doʻlanada), tuganakka (kartoshkada), gajakka (tokda) aylangan.
Kurtak – bu boshlang’ich novda. Vegetativ kurtak o’sim- liklarning boshlang’ich bargli novdasidir. Generativ kurtak esa boshlang’ich to’pgul yoki guldir. Har qanday novda kurtakdan hosil bo’ladi. Kurtaklar, odatda, barglar qo’ltig’ida bittadan yoki bir nechtadan joylashadi. O’simliklarning turiga qarab kurtaklar mayda, yirik va turli shaklda bo’ladi. Terak, chinor, soxta kashtan, nastarin kabilarning kurtagi yirik; tut, tol, qayrag’och, o’rik, olma va boshqalarning kurtagi nisbatan mayda bo’ladi. Ana shunday kurtaklarga qarab o’simliklar turini aniqlash mumkin. Kurtaklar novdada ketma-ket, qarama-qarshi halqa hosil qilib joylashadi. Shuningdek, ular novdaning uchida ham joylashadi. Novdaning uchida joylashgan kurtaklar uchki kurtak, yonida joylashganlari yon kurtak deb ataladi. Shuningdek, yana qo’shimcha kurtaklar ham bo’ladi.
Quyida ko’pchilikka tanish manzarali o’simlik – terakning kurtaklari bilan tanishamiz. Ular novdada ketma-ket joylasha­di, eng uchidagi kurtak yirik, pastdagilari maydaroq bo’ladi.
Terakning kurtaklari tashqi tomondan pishiq qobiq (tangacha barg) bilan o’ralgan. Bu qobiq ularni, ayniqsa, qishning qattiq sovug’idan, kasallik tug’diruvchi bakteriya, zamburug’lardan saqlaydi. Kurtaklar uzunasiga kesib qaralsa, qobig’i ostida joylashgan boshlang’ich poyani va zich bo’lib joylashgan boshlang’ich barglarni ko’rish mumkin (36-rasm).
36-rasm. Kurtakning uzunasiga kesilgani: 1—boshlang’ich poya; 2—boshlang’ich barg; 3—qobiq.
Olimlarning ta’kidlashicha, kurtaklar qishki tinim davrini o’tsa, yaxshi o’sadi. Tajribadan shu narsa ma’lumki, kech kuzda barglar to’kilgandan keyin daraxt va butalar- ning shoxlaridan kesib olib suvga solib qo’yilsa, kurtaklar ko’p vaqtgacha bo’rtmay turaveradi. Agar shoxchalar yanvarning ikkinchi yarmi va fevralda suvga solib qo’yilsa, kurtaklari tez o’sa boshlaydi.
O’zbekiston sharoitida daraxt kurtaklari janubiy hudud- larda (Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida) shimoliy hududlardagiga qaraganda oldinroq (yanvar oyidan) bo’rtadi. Kurtaklarning bo’rtib, yangi barg yoki gul chiqarishi ma’lum bir vaqt ichida o’tadi. Bu davr faza deyiladi.
Yuqorida aytilganidek, kurtaklar gul va barg hosil qiladigan turga bo’linadi. Gul hosil qiladigan kurtaklar, odatda, barg hosil qiladigan kurtaklardan yirikroq bo’ladi. Masalan, o’rik, bodom, olxo’ri va atirgulda.
O’zbekistonda bahor kelishi bilan o’simliklarning juda ko’pchiligida(terak, chinor, tut, jiyda, atirgul vana’matakda) barg kurtaklaridan barg, gul kurtaklaridan gul chiqadi. 0’rik, bodom, olxo’ri, olcha, shaftoli kabilarda dastlab gul kurtaklaridan gul ochilib, so’ngra barg kurtaklaridan barg chiqadi.
Novda – Yuksak o`simliklarning vegetative o`rgani bo`lib,poya,barg va kurtaklardan iborat.Novda ildiz kabi uchki meristemadan hosil bo`lgan birdan-bir o`rgandir.Novdalarning asosiy vazifasi o`tkazuvchanlik,tayanch va oziq moddalarni to`plashdir.
Novdalarda barglarning hosil bo`lgan joyi BOGIMLAR deyiladi.Ba`zi o`simliklar guruhlari (Bug`doydoshlar,qirqbo`gimdoshlar va chinniguldoshlar)da poyalarning bog`imlari juda yaxshi ajralib turadi.Ba`zi o`simliklarda esa bo`g`imlar unchalik yaxshi bilinmaydi.Ikkita bo`g`im oralig`idagi masofa bo`g`im oralig`I deyiladi.
Odatda,novdalarda bir necha,ba`zida juda ko`p bog`im v abo`g`im oraliqlari mavjud bo`lib,ular novdalar bo`ylab takrorlanib boradi,ya`ni novdalar metamerlik (teng bo`linishlik)tuzilishiga ega.
Novdalarning ichki meristemasida kurtakning uchki qismida novdaning uchki meristemasi joylashib,apteks deyiladi .Undan novdaning barcha organlari va birlamchi to`qimalari shakllanadi.
Novdada barglarning joylashishi: Novdalarning asosiy o`q qismida barglarning joylashish tartibi deyiladi.Barglar,novda(poya)bog`imlarda spirallsimon (navbat bilan)(tok,olma,go`zava boshqalar),qarama qarshi-bir bo`g`imida ikkitadan barg bo`lib qarama qarshi(rayhon,yalpiz,chinnigul )va halqasimon (sambitgul qirqbo`g`im qumrio`t)joylashadi.Shunday qlib ,barglarning poyada joylashishi o`simlik turi uchun irsiy belgi bo`lib,ba`zida turkum,hatto oilaga ham xos bo`ladi .
Kuz kelishi yaqinlashishi bilan novdalarning yashil ranggi o`zgarib qo`ng`ir va qizg`ish rangga kiradi.Chunki bu vaqtda ularning po`sti qalinlashadi,ya`nip o`kak qavat hosil bo`ladi.Kech kuzda barglar to`kilib ketib,ular qo`ltig`ida joylashgan kurtaklar ochilib qoladi va shu xolda qishlaydi.
Barg va kurtaklari bo`lgan daraxt va butalarning bir yillik novdasi yoki urug`idan unib chiqqan bir yillik niholgaham novda deyiladi.
Kurtaklarning shakli va o`lchami xar xil bo`lib,ular yumaloq,konussimon,tuximsimon, uch qirrali va uchi qirrasiz bo`lishi mumkun.kurtakni novdada joylanishi quyidagi turlarga bolinadi.1 navbat bilan –spiral 2.qarama-qarshi.3.Xalqasimon shaklda.Qarama qarshi joylashish siren,pista,yalpiz kabi o`simliklarda kuzatiladi.
Novdada joylashishiga ko`ra kurtaklari uchki va yon kurtaklarga bo`linadi.Uchki kurtaklardan hosil bo`lgan novda boyiga o`sish xususiyatiga ega.
Yon kurtaklardan yon novdalar shakllanib,shoxlar vujudga keladi.Natijada 1,2,3 va hokazo tartibli novdalar paydo bo`ladi.O`simliklarda vegetativ o`rganlar paydo bo`ladigan kurtaklardan tashqari vegetative-generativ kurtaklar ham bo`lib,bulardavegetativ metamerlar bilan birgalikda o`sish ko`nusi boshlang`ich gul yoki top gulag aylangan bo`ladi.Bunday kurtaklar ko`pincha o`tsimon o`simliklarga hos bo`lib,daraxtsimon o`simliklardahamucrab turadi.Ba`zi o`simlik kurtaklarida(sirn,marjon daraxti)faqat generative yoki gul kurtaklar bo`lib, topgullarni hosil qiladi.Ularda assimilatsiya qiluvchi barg boshlang`ichlari rivojlanmasdan(olcha)faqat gul rivojlanadi va g`uncha deb ataladi.Kurtaklarning uchki qismida novdaning uchi meristemasi joylashib,apteks deyiladi.Undan novdaning barcha organlari va birlamchi to`qimalari shakllanadi.
Tinimdagi kurtaklar.Tinimdagi kurtaklar daraxt, buta va ko`p yillik o`t o`simliklariga xos bo`lib, yillar davomida hayotchanligini saqlaydi. Tinimdagi kurtaklarning harakatga kelishiga daraxtlarning zararlanishi,chopilishi, kesilishi yoki poyaning qarishi sabab bo`ladi.
Kurtaklar qishki tinim davridan o`tgach o`sa boshlaydi.Tajribadan shu narsa ma`lumki, kech kuzda barglar to`kilgandan keyin daraxt va butalarnig shoxlaridan kesib olib suvga solib qoyilsa,kurtaklar ko`p vaqtgacha bo`rtmay turaveradi.agar shoxchalar yanvarning ikkinchi yarmi va fevralda suvga solib qo`yilsa kurtaklar tez o`sa boshlaydi.
Kurtaklarning bo`rtib,yangi barg yoki gul chiqarishi ma`lum bir vaqt ichida o`tadi.Bu davr faza deyiladi.Erta bahorda o`rik shaftoli, bodom kabi o`simliklarda dastlab generative songra vegetative kurtaklar yoziladi.
Tinimdagi kurtaklar daraxt, buta va kop yillik o`t o`simliklariga hos bo`lib, yillar davomida hayotchanligini saqlaydi.Tinimdagi kurtaklarning harakatga kelishiga daraxtlarning zararlanishi,chopilishi,kesilishiyoki poyaning qarishi sabab boladi.
Novdaning shoxlanish tiplari.Poyada joylashgan apical va yon kurtaklarning rivojlanishidan asosiy va yon novdalar hosil bo`ladi.Bu kurtaklarning rivojlanishi har xil bo`lib ularni quyidagi shoxlanish tiplariga ajratish mumkin.
Asosan ikki urug`pallali o`simliklarning novdalaridixotomik,monopodial,simpodial va yolg`on dixotomik(psevdodixotomik
Tipda shoxlanadi.Dixotomik:shoxlanishida o`sish ko`nusi ikkiga ajralib,ikkinchi tartibli ikkita bir xil yon novdalar paydo bo`lib o`sa boshlaydi.Bu novdalarning xam uchki meristemasi o`z navbatida yana ikkiga bo`linadi.
Monopodial shoxlanishda asosiy novdaning uchki meristemasi kop yillar davomida o`sishda davom etadi.Monopodiyning barg qo`ltig`idagi yon kurtaklardan 2 tartibli,3tartibli va b.novdalar paydo bo`ladi,Meristemasi hisobiga o`sadi.Agar uchki kurtak gul yoki topgul xosil qlinsa,yopiq monopodial,doimo o`sib vegetative organlar hosil qilib borilsa,ochiq monopodial deyiladi.
Simpodial shoxlanishda o`simliklarning uchki kurtagi yuqori yarusi biror sababiga ko`ra quriydi.Natijada poyaning yuqoridagi bargi va o`rta zararlanmagan qismidagi barg qo`ltig`idagi yon kurtaklardan yon vegetativ novdalar o`sib chiqadi.Bu novdalar o`zining uchki meristemasining hisobiga o`sishda davom etadi va 2,3 va boshqa tartibli novdalarni hosil qladi.
Soxta dixotomik shoxlanish-bu simpodial shoxlanishning bir turi bo`lib,faqat poyada barglar qarama qarshi joylashgan bo`ladi.Bunda ham har hil uchki kurtak nobud bolib,keying yil birdaniga ikkita yon kurtaklar rivojlanadi va ikki yon shoxlar hosil bo`ladi.
Novda kurtaklarning tuzilishini yaxshi bilish bu judaham yaxshi xolat.Biz ulga`ayamiz ota on abo`lamiz daraxt ekamiz bollalarimizga oquvchilarga orgatamiz.Novda yuksak o`simliklarni vegetative o`rhani bo`lib poya hamda unda joylashgan barg va kurtaklardan iborat . daraxt buta va yarim butalarning o`zida kurtak va barg hosil qiladigan bir yillik shoxi xam novda deyiladi.Poya novdaning o`zak organi hisoblanadi.Poyaning barg va yon kurtaklar joylashgan qismi bog`im deyiladi.Qo`shni bo`g`imlar orasi bog`im oralig`I deyiladi.

Novda va poyalarning anato`mik tuzilishi poya o`ta murakkab to`qimalar sistemasi rivojlanib,barcha o`rganlarni o`zaro bog`laydi.Poya va novda doimo o`sib yangi organlar hosil qilib turadi.Shuning uchun ularning o`sishini `ochiq` sistema deb qaraladi.Bir urug`pallali o`simliklarda apical meristema topgul hosil qilishga sarf bo`lib,poyaning o`sishi interkalyar (oraliq)meristemaga bog`liq.Poya birlamchi meristemaning faoliyati natijasida birlamchi tuzilishga ega bo`ladi.

Kurtak boshlang`ich novda bolib u navbatma navbat joylashgan boshlang`ich barglardan,poyachan, uchki va barg qoltig`idagi yon kurtaklardan tashkil topgan.Kurtakdan novdalrning hosil bo`lishida uchki kurtak konusining doimo bo`linishi,undan yosh barglarning birin-ketin paydo bolishi osishi, bog`im oraliqlarining uzayishi bilan novdalar shakllana boradi.
Tinimdagi kurtaklar daraxt buta va ko`p yillik o`t o`simliklarga xos bo`lib yillar davomida hayotchanligini saqlaydi.Tinimdagi kurtaklarnig harakatga kelishida daraxtlarning zararlanishi,chopilishi,kesilishi yoki poyaning qarishi sabab bo`ladi.
Va yana novda va kurtaklardan tashqari barg va poyalarham bor ularning ham novda o`sishida orni katta.Barg fotosintez qladi va u poyasi va bargidan iborat.U oddiy va murakkab bargga bo`linadi.
Poya esa ximoya vazivasini bajaradi poyada kambiy, birlamchi va ikkilamchi postloq.Xlorenxima,mexanik to`qima,parenxima, ajratuvchi to`qima va boshqa toqimalardan iborat. Bular Novda va Kurtaklarning tuzilishidir
Odatda,novdalardabirnecha,ba`zidajudako`pbog`imvabo`g`imoraliqlarimavjudbo`lib,ularnovdalarbo`ylabtakrorlanibboradi,ya`ninovdalarmetamerlik (tengbo`linishlik)tuzilishigaega.
Novdalarning ichki meristemasida kurtakning uchki qismida novdaning uchki meristemasi joylashib,apteks deyiladi .Undan novdaning barcha organlari va birlamchi to`qimalari shakllanadi.
Novdada barglarning joylashishi: Novdalarning asosiy o`q qismida barglarning joylashish tartibi deyiladi.Barglar,novda(poya)bog`imlarda spirallsimon (navbat bilan)(tok,olma,go`zava boshqalar),qarama qarshi-bir bo`g`imida ikkitadan barg bo`lib qarama qarshi(rayhon,yalpiz,chinnigul )va halqasimon (sambitgul qirqbo`g`im qumrio`t)joylashadi.Shunday qlib ,barglarning poyada joylashishi o`simlik turi uchun irsiy belgi bo`lib,ba`zida turkum,hatto oilaga ham xos bo`ladi .
Kuz kelishi yaqinlashishi bilan novdalarning yashil ranggi o`zgarib qo`ng`ir va qizg`ish rangga kiradi.Chunki bu vaqtda ularning po`sti qalinlashadi,ya`nip o`kak qavat hosil bo`ladi.Kech kuzda barglar to`kilib ketib,ular qo`ltig`ida joylashgan kurtaklar ochilib qoladi va shu xolda qishlaydi.
Barg va kurtaklari bo`lgan daraxt va butalarning bir yillik novdasi yoki urug`idan unib chiqqan bir yillik niholgaham novda deyiladi.
Kurtaklarning shakli va o`lchami xar xil bo`lib,ular yumaloq,konussimon,tuximsimon, uch qirrali va uchi qirrasiz bo`lishi mumkun.kurtakni novdada joylanishi quyidagi turlarga bolinadi.1 navbat bilan –spiral 2.qarama-qarshi.3.Xalqasimon shaklda.Qarama qarshi joylashish siren,pista,yalpiz kabi o`simliklarda kuzatiladi.
Novdada joylashishiga ko`ra kurtaklari uchki va yon kurtaklarga bo`linadi.Uchki kurtaklardan hosil bo`lgan novda boyiga o`sish xususiyatiga ega.
Yon kurtaklardan yon novdalar shakllanib,shoxlar vujudga keladi.Natijada 1,2,3 va hokazo tartibli novdalar paydo bo`ladi.O`simliklarda vegetativ o`rganlar paydo bo`ladigan kurtaklardan tashqari vegetative-generativ kurtaklar ham bo`lib,bulardavegetativ metamerlar bilan birgalikda o`sish ko`nusi boshlang`ich gul yoki top gulag aylangan bo`ladi.Bunday kurtaklar ko`pincha o`tsimon o`simliklarga hos bo`lib,daraxtsimon o`simliklardahamucrab turadi.Ba`zi o`simlik kurtaklarida(sirn,marjon daraxti)faqat generative yoki gul kurtaklar bo`lib, topgullarni hosil qiladi.Ularda assimilatsiya qiluvchi barg boshlang`ichlari rivojlanmasdan(olcha)faqat gul rivojlanadi va g`uncha deb ataladi.Kurtaklarning uchki qismida novdaning uchi meristemasi joylashib,apteks deyiladi.Undan novdaning barcha organlari va birlamchi to`qimalari shakllanadi.
Tinimdagi kurtaklar.Tinimdagi kurtaklar daraxt, buta va ko`p yillik o`t o`simliklariga xos bo`lib, yillar davomida hayotchanligini saqlaydi. Tinimdagi kurtaklarning harakatga kelishiga daraxtlarning zararlanishi,chopilishi, kesilishi yoki poyaning qarishi sabab bo`ladi.
Kurtaklar qishki tinim davridan o`tgach o`sa boshlaydi.Tajribadan shu narsa ma`lumki, kech kuzda barglar to`kilgandan keyin daraxt va butalarnig shoxlaridan kesib olib suvga solib qoyilsa,kurtaklar ko`p vaqtgacha bo`rtmay turaveradi.agar shoxchalar yanvarning ikkinchi yarmi va fevralda suvga solib qo`yilsa kurtaklar tez o`sa boshlaydi.
Kurtaklarning bo`rtib,yangi barg yoki gul chiqarishi ma`lum bir vaqt ichida o`tadi.Bu davr faza deyiladi.Erta bahorda o`rik shaftoli, bodom kabi o`simliklarda dastlab generative songra vegetative kurtaklar yoziladi.
Tinimdagi kurtaklar daraxt, buta va kop yillik o`t o`simliklariga hos bo`lib, yillar davomida hayotchanligini saqlaydi.Tinimdagi kurtaklarning harakatga kelishiga daraxtlarning zararlanishi,chopilishi,kesilishiyoki poyaning qarishi sabab boladi.
Novdaning shoxlanish tiplari.Poyada joylashgan apical va yon kurtaklarning rivojlanishidan asosiy va yon novdalar hosil bo`ladi.Bu kurtaklarning rivojlanishi har xil bo`lib ularni quyidagi shoxlanish tiplariga ajratish mumkin.
Asosan ikki urug`pallali o`simliklarning novdalaridixotomik,monopodial,simpodial va yolg`on dixotomik(psevdodixotomik
Tipda shoxlanadi.Dixotomik:shoxlanishida o`sish ko`nusi ikkiga ajralib,ikkinchi tartibli ikkita bir xil yon novdalar paydo bo`lib o`sa boshlaydi.Bu novdalarning xam uchki meristemasi o`z navbatida yana ikkiga bo`linadi.
Monopodial shoxlanishda asosiy novdaning uchki meristemasi kop yillar davomida o`sishda davom etadi.Monopodiyning barg qo`ltig`idagi yon kurtaklardan 2 tartibli,3tartibli va b.novdalar paydo bo`ladi,Meristemasi hisobiga o`sadi.Agar uchki kurtak gul yoki topgul xosil qlinsa,yopiq monopodial,doimo o`sib vegetative organlar hosil qilib borilsa,ochiq monopodial deyiladi.
Simpodial shoxlanishda o`simliklarning uchki kurtagi yuqori yarusi biror sababiga ko`ra quriydi.Natijada poyaning yuqoridagi bargi va o`rta zararlanmagan qismidagi barg qo`ltig`idagi yon kurtaklardan yon vegetativ novdalar o`sib chiqadi.Bu novdalar o`zining uchki meristemasining hisobiga o`sishda davom etadi va 2,3 va boshqa tartibli novdalarni hosil qladi.