Noyabr november miras

84 
| 
MİRAS   NOYABR   NOVEMBER
ArAŞdIrmA   REsEARCH
says devouts that, they should close their eyes and should not look 
at things forbidden by God”. “Glance (looking) is the one of the poi-
soned arrows of devil; adultery of eyes is to look, adultery of ears is 
to listen, adultery of tounde is to speak, adultery of hand to hold, 
adultery of foot is to walk...(27).
Together with all of these, Al-Bakuvi took part in the public events, 
propagated ideas of enlightener. On 1 November of 1906, during his 
speech for 24th day of Ramadan month, he explained the reason of 
villian faces of Moslems were intellectual and ignorance, propagated 
that it was contrast to Islam, and importance of educational activi-
ties, science, opening new schools. His speech for “Movludu-Nabavi” 
(date of birth of Prophet-A.F.) held in Baku in front of local intel-
lectuals, guests from Dagestan, Kadzan and Orenburg in the Rus-
sian-Moslem girls school of Taghiyev is also significant about under-
standing meaning of Islamic enlightenment and from the standpoint 
of propagation of enlightenment. Drawing attention of guests from 
different places to the prestige of this religion and its Prophet, he 
said: “Everybody may think about signifigance and supreme of our 
meeting. But, only the power of religion and religious ceremony can 
put so many people together. That is why we should know the value 
of our religion. The Excellency brought this religion to us was born 
in arseyi-shuhuda (world-A.F.). The author evaluating the value of 
Islam said regretfully: “What did we do for this religion? Causing a 
quarrel we made it empty.But only the name remained from Islam. 
Be shameful! We have so much ignorance that, most of us do not 
know about our Prophet”. Noting about coming of Prophet for the 
enlighting of people, agitation of Koran for science and education, 
veteran of Baku said the possibility of avoiding of Moslems from 
misery, discord among them is only Koran. This is calumny that we 
say ourselves Moslems doing such bad things (gabil-A.F.). Saying 
that union and alliance are the orders of Koran, Al-Bakuvi giving an 
example from hadith of Koran “Moslems are my brothers” showed 
that those wo did not obey to the orders of Koran do not deserve 
this fraternity, called people to come up to the humanity under the 
banner of Koran. 
Al-Bakuvi participated actively in suppression of local conflicts and 
peaceful processes. He sacrificed himself in order to stop massacres 
during Armenians’ tragedies in Baku in 1905 and said: “Sirs, why 
are you so late? Every missed minute can cause poor people’s losing 
life. I will go forward with Koran in my hand. Let me be shot first”. 
His activeness worried Armenians, who considered him Moslem’s 
authority and regretted not killing the thinker then. 
Al-Bakuvi applauded establishement of the Azerbaijan People Re-
public in 1918, resigned from official religious posts in the time by 
his own volition, was engaged with activities of the profession of a 
translator freely. Tortures, process of arrests, murders begun against 
advanced intellectuals on 27th April 1920 after Azerbaijan’s occu-
pation by Russia. Al-Bakuvi was also exposed to repressions wave. 
Al-Bakuvi who declared a superstitious person in 1920, plundered 
a house in 1933 and whose all private property is confiscated, was 
olduqları zillətdən, aralarındakı nifaqdan qurtuluşun ancaq Quran 
vasitəsilə mümkün ola biləcəyini bildirir, əks təqdirdə “Bu, Quran-
dan, islamdan xaric bir işdir. Hətta bu gunə (qəbil-Ə.F.) hərəkətlər 
edib də özümüzə müsəlman deməgimiz iftira və böhtandır” deyirdi. 
İttihad və ittifaqın Quranın əsas əmrlərindən olduğunu bildirən əl-
Bakuvi peyğəmbərin “müsəlmanlar mənim qardaşlarımdır” hədisini 
nümunə gətirərək Quranın bu əmrlərini yerinə yetirməyənlərin bu 
qardaşlığa layiq olmadığını göstərir, müsəlmanları Quranın bayrağı 
altında insanlığa məhəbbətlə yanaşmağa çağırırdı . 
əl-Bakuvi milli münaqişələrin yatırılmasında, sülh proseslərində də 
fəal  iştirak  edirdi.  O,  1905-ci  ildə  Bakıdakı  erməni  daşnaklarının 
törətdikləri  faciələrdə  qırğını  dayandırmaq  üçün  öz  canını  fəda 
edərək aktiv təşəbbüs göstərmiş  və belə demişdi: “Cənablar, nə üçün 
yubanırsınız?  İtirdiyimiz  hər  dəqiqə  onlarla  bədbəxtin  həyatına 
bais ola bilər. Mən əlimdə Quran qabaqda gedəcəyəm. Qoy birinci 
güllə  mənə  dəysin”.  Qazının  bu  aktivliyi  onu  müsəlmanların  gözü 
sayan  ermənilərin  narahatçılığına  səbəb  olmuş,  mütəfəkkiri  o  za-
man  öldürmədikləri  üçün  heyfsilənmişdilər  .  Milli  münaqişələrdə, 
məzhəb  və  təriqət,  qan  davalarında  sülh  missiyasını  uğurla  yerinə 
yetirməyə  çalışan  əl-Bakuvinin  fəaliyyəti  Ə.Hüseynzadə  tərəfindən 
də belə qiymətləndirilirdi: “Əgər bu gün bizim Bakuda ...qazi Ağa 
Mir  Məhəmməd  Kərim  Ağalar  və  sair  pişvalar  (rəhbərlər-Ə.F.) 
Tolstoyun  qövlünə  (fənalığa  müqabilə  etmə,  qarşılıq  vermə-Ə.F.) 
itba  etsələr  (tabe  olsalar-Ə.F.),  onların  şəhərimizdə  müsəlmanlar 
arasından yekdigəri qətl fənalığını rəf` (dəf-Ə.F.) üçün əsla ciddü-
cəhd etməmələri lazım gəlir”. 
1918-ci  ildə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  qurulmasını 
alqışlayan əl-Bakuvi  bu dövrdə öz arzusu ilə rəsmi dini vəzifələrindən 
istefa vermiş ,  sərbəst tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdu. Çox 
təəssüf  ki,  Azərbaycanın  1920-ci  il  aprelin  27-də  Rusiya  tərəfindən 
işğalindan  sonra    Azərbaycanda  bütün  mütərəqqi  ziyalılara  qarşı 
işgəncələr, həbslər, qətllər prosesi başlamış, bu repressiya dalğası əl-
Bakuvidən də yan keçməmişdi. 1920-ci ildə mövhumatçı elan edilərək 
səsi alınan, 1933-cü ildə evi qarət edilən, bütün şəxsi əmlakı müsadirə 
olunan    əl-Bakuvi  Mərdəkana,  bağ  evinə  köçməyə  məcbur  olmuş, 
Sovet hökuməti bunu da ona çox görərək, bağı onun əlindən almışdı. 
Mərdəkan camaatının yardımları sayəsində əl-Bakuvi ailəsi ilə birlikdə 
kiçik bir evdə sığınacaq tapmış, haqsızlıqlara sinə gərərək gündüzlər 
bağlarda  meynə  başı  kəsməklə  ailəsinin  məişətini  təmin  etmiş, 
axşamlar  isə  sərbəst  tərcüməçiliklə  məşğul  olmuşdu  (6,  s.167).  La-
kin sovet repressiya aparatı bununla kifayətlənmək istəmirdi, xalqına 
xidmət edən hər bir mütərəqqi ziyalı kimi o da hansısa bir yolla məhv 
edilməli idi. Fədəkar alim Ziya Bünyadovun arxiv materialları əsasında 
verdiyi məlumata əsasən Azərbaycan SSR XDİK-nın komissar müa-
vini Borşovun imzaladığı 15030 saylı “cinayət işi”ndə Qala-Maştağa 
rayonu üzrə fəal antisovet ünsürlərin cəmiyyətdən kənar edilib, ləğv 
olunası şəxslərin siyahısında adı 18-ci sırada keçən, səsindən məhrum 
olunmuş,  bitərəf,  müəyyən  peşəsi  olmayan  Mərdəkan  kənd  sakini, 
keçmiş qazı Mir Məhəmməd Kərim ağanın həbsi üçün səbəb olaraq 
“dinin gizli yayılması ilə məşğul olması, çadraların götürülməsi əleyhinə 
təbliğat  aparması”  göstərilmiş,  axtarış  zamanı  evindən  “39  ədəd 
müxtəlif antisovet Quran” tapıldığı, Mərdəkan kənd soveti sədrinin də 
verdiyi xasiyyətnamədə alimin “kənddə din mövhumatını canlandıran, 

---