NOYABR NOVEMBER
MİRAS
|
83
ArAŞdIrmA REsEARCH
of Haji. At the same time Taghiyev was the listener of this works.
In the evening Haji was in the cabinet, well-known citizens of City
came to talk, read book and newspapers. A clerk had harmonous
and good voice, read the books in Arabian, Persian and Turkish lan-
guages, other man in Russian, and an old man read the newspapers
in French, German and English languages. One day the clerk was
reading work of Georgian Zeydan translated by Mir Muhammad
Karim. Haji had closed his eyes sitting in the arm-chair. It was not
clear if he was sleeping or awakened. Valours and public services of
Excellency Ali were described in the work. Suddenly Haji opened his
eyes and said: My dear Imam Hazrat Ali did not know any, flinged
out straight”.
Al-Bakuvi paid attention to the problem about importance of educa-
tion for all his life, showed avoiding from education is one of the main
reasons overtakes masses to ignorance and intellectual darkness. He
helped poor student for studying, invited riches for this. Within this
opportunity he supported Mir Asadulla Mirgasimov the first presi-
dent of Academy of Sciences of Azerbaijan USSR to study at the
medical faculty of Novorossiysk University of Odessa. We can give
examples about his support as, Mirza Davud Huseynov, Zuleykha
Seyidmammadova first female pilot of Azerbaijan, M.A.Sabir ap-
pointed as a teacher of the Nijat Company in Balakhani in Feb-
ruary of 1910 with the support of Al-Bakuvi. Outstanding philan-
thropist of Azerbaijan, Haji Zeynaladin Taghiyev (died 1924) had
official relations and friendly relations with Al-Bakuvi and engaged
in the activity, useful work like granting poor students with pension.
Al-Bakuvi helped Taghiyev who opened school for the education of
girls in the ignorant society, but met impediment of fanatics who
considered education of girls as blasphemy, gave examples from Ko-
ran in the Tazapir mosque organized by Taghiyev, gave informa-
tion to people about education of women is corresponding at shariat,
invited Moslems to educate who considered education of women as
guilt. For this cause his house was set on fire, not frightened from
fanatics sent his daughter to study in the Unas school (Russian-
Moslem women school-1901-Baku), but was threatened by fanatics,
house was set on fire, met with the danger of death.
Actions done by Al-Bakuvi in the field of education were reproached
by fanatic confessors. for example, in the first Congress of Cauca-
sian Moslems in April of 1917, pilgrims who blamed Al-Bakuvi for
the teachers of Baku Russian-Moslem school Afandizada Shafiga
and Sona Taliskhanova who came to the front of men without shawl
and said: Agha Mir Mahammad Karim, you proved that Moslem-
woman should be educated like Moslem-man giving examples from
Koran, this is the result of your action. It is necessary to note that
although Al-Bakuvi was the supporter of women’s education, but as
minister of religion, he was against of women without shawl in front
of men and considered it as a guilt and objected to this problem in
the congress. This objection by Bakuvi should not be considered as
the impediment of women education, but his devotion to the religion
and hadiths like, aye of “NUR” Surat (Look here!Muhammad),
(Bakı rus-müsəlman qadın məktəbi-1901) qoymaqla xurafatçı ca-
hil dindarların qəzəbinə tuş gəlmiş, evi yandırılmış, öldürülmək
təhlükəsi ilə qarşılaşmışdı.
əl-Bakuvinin qadın maarifçiliyi sahəsində gördüyü tədbirlər xurafatçı
ruhanilər tərəfindən tənə ilə qarşılanırdı. Məsələn, 1917-ci ilin aprel
ayında Bakıda keçirilən Zaqafqaziya müsəlmanlarının I qurultayında
Bakı rus-müsəlman qadın məktəbinin müəlliməsi Şəfiqə
Əfəndizadənin və Sona Talışxanovanın örtüksüz şəkildə kişilərin
qarşısında çıxış etməsinin günahını əl-Bakuvidə görən dindarlar belə
demişdilər: Ağa Mir Məhəmməd Kərim, Təzəpir məscidində Quran-
dan ayə gətirib, sübut edirdin ki, müslümə də, müslüm kimi bütün
dərsləri oxuya bilər, əkdiyin toxumların meyvəsidir, dər bəhrəvi .
Qeyd etmək lazımdır ki, əl-Bakuvi qadınların ictimai işlərdə, elmi
fəaliyyətlərdə aktiv olmasını təbliğ etsə də bir din xadimi kimi
qadınların yad kişilərlə bir məclisdə örtüksüz çıxış etməsini günah
saymış və bu qurultayda da bu məsələyə etirazını bildirmişdi. əl-
Bakuvinin bu etirazı onun kimi ömrü boya maarifçi ideyaları, qadın
hüquqlarını təbliğ etmiş bir insanın qadın azadlığına qarşı şəxsi-
qərəzliyi olaraq yox, məhz təmsil etdiyi dinə, “Nur” surəsinin 31-ci
“(Ya Məhəmməd), degilən möminlərə, gözlərini örtüb Allahu Təala
haram edən şeylərə baxmasınlar” ayəsilə Quranın əmr etdiklərinə,
“Nəzər (baxış) şeytanın zəhərli oxlarından bir oxdur; Ya Əli, birin-
ci baxış lehinədir, ikincisi əleyhinədir; Gözlərin zinası baxmaq,
qulaqların zinası dinləmək, dilin zinası danışmaq, əlin zinası tutmaq,
ayağın zinası da yeriməkdir...”(27) kimi hədislərə səmimi bağlılığının
nəticəsi olaraq görülməlidir.
əl-Bakuvi bütün bunlarla yanaşı , ictimai hadisələrdə də fəal iştirak
etmiş, maarifçi ideyaları təbliğ etmişdi. O, 1 noyabr 1906-cı ildə
Ramazan ayının 24-cü günü münasibətilə Təzəpir məscidində
etdiyi söhbətdə müsəlmanların mübtəla olduğu xəbis sifətlərin
səbəbini cəhalət və nadanlıqda görür, bunun islama zidd olduğunu,
maariflənmənin, yeni-yeni məktəblər açmanın, elmin əhəmiyyətini
təbliğ edirdi . Onun 1907-ci ilin 13 aprelində Bakıdakı “Mövludu-
nəbəvi” (peyğəmbərin doğum günü-Ə.F.) münasibətilə Tağıyevin
rus-müsəlman qız məktəbində yerli ziyalıların, dağıstanlı, kazanlı,
orenburqlu qonaqların qarşısında etdiyi çıxış da islami maarifçiliyin
mənasını anlamaq və təbliği baxımından xeyli əhəmiyyətlidir. əl-
Bakuvi bu qədər uzaq bölgələrdən gələn insanları bir yerə cəm edən
bir dinin və onun peyğəmbərinin ucalığına diqqət çəkərək belə dey-
irdi: “Bizim bu iclasımızın nə qədər mühüm və nə qədər ali oldığını
hər kəs düşünə bilər. Lakin bu qədər uzaq yerlərdən, bu qədər
cəmaəti fəqət din, ayin qüvvəti bir yerə cəm edə bilər. Bəs böylə
bir dinin, bir ayinin qədrini bilmək gərək. Bu dini bizə gətirən zati-
alimiqdar bu gün ərseyi-şühuda (dünya aləmi-Ə.F.) qədəm qoyub”.
Məhəmməd peyğəmbərin çox çətinliklə, məşəqqətlərlə müzəffər
etdiyi islam dininin maarif və irfan dini olduğunu, lakin o dinin
mənsublarının əxlaqsızlıqda, nadanlıqda və cahillikdə ən irəlidə
olduğunu göstərərək müəllif belə təəssüflənirdi: “Biz bu dini nə etdik?
Araya nifaq salıb dini-islamı puç etdik. İslamdan fəqət bir ad qalıbdır.
Ar olsun! Cəhalətimiz o qədərdir ki, həman peyğəmbərimizin
tərcümeyi-halını, kim olduğunu çoxumuz bilməyirik”. Peyğəmbərin
insanları elm nuru ilə hidayətləndirmək üçün gəldiyini, Quranın elm
və maarifi təşviq etdiyini qeyd edən Bakı qazısı müsəlmanların düçar