Noyabr november miras

 NOYABR   NOVEMBER    MİRAS
 
| 
83
ArAŞdIrmA   REsEARCH
of Haji. At the same time Taghiyev was the listener of this works. 
In the evening Haji was in the cabinet, well-known citizens of City 
came to talk, read book and newspapers. A clerk had harmonous 
and good voice, read the books in Arabian, Persian and Turkish lan-
guages, other man in Russian, and an old man read the newspapers 
in French, German and English languages. One day the clerk was 
reading work of Georgian Zeydan translated by Mir Muhammad 
Karim. Haji had closed his eyes sitting in the arm-chair. It was not 
clear if he was sleeping or awakened. Valours and public services of 
Excellency Ali were described in the work. Suddenly Haji opened his 
eyes and said: My dear Imam Hazrat Ali did not know any, flinged 
out straight”. 
Al-Bakuvi paid attention to the problem about importance of educa-
tion for all his life, showed avoiding from education is one of the main 
reasons overtakes masses to ignorance and intellectual darkness. He 
helped poor student for studying, invited riches for this. Within this 
opportunity he supported Mir Asadulla Mirgasimov the first presi-
dent of Academy of Sciences of Azerbaijan USSR to study at the 
medical faculty of Novorossiysk University of Odessa. We can give 
examples about his support as, Mirza Davud Huseynov, Zuleykha 
Seyidmammadova first female pilot of Azerbaijan, M.A.Sabir ap-
pointed as a teacher of the Nijat Company in Balakhani in Feb-
ruary of 1910 with the support of Al-Bakuvi. Outstanding philan-
thropist of Azerbaijan, Haji Zeynaladin Taghiyev (died 1924) had 
official relations and friendly relations with Al-Bakuvi and engaged 
in the activity, useful work like granting poor students with pension. 
Al-Bakuvi helped Taghiyev who opened school for the education of 
girls in the ignorant society, but met impediment of fanatics who 
considered education of girls as blasphemy, gave examples from Ko-
ran in the Tazapir mosque organized by Taghiyev, gave informa-
tion to people about education of women is corresponding at shariat, 
invited Moslems to educate who considered education of women as 
guilt. For this cause his house was set on fire, not frightened from 
fanatics  sent  his  daughter  to  study  in  the  Unas  school  (Russian-
Moslem women school-1901-Baku), but was threatened by fanatics, 
house was set on fire, met with the danger of death.
Actions done by Al-Bakuvi in the field of education were reproached 
by fanatic confessors. for example, in the first Congress of Cauca-
sian Moslems in April of 1917, pilgrims who blamed Al-Bakuvi for 
the teachers of Baku Russian-Moslem school Afandizada Shafiga 
and Sona Taliskhanova who came to the front of men without shawl 
and said: Agha Mir Mahammad Karim, you proved that Moslem-
woman should be educated like Moslem-man giving examples from 
Koran, this is the result of your action. It is necessary to note that 
although Al-Bakuvi was the supporter of women’s education, but as 
minister of religion, he was against of women without shawl in front 
of men and considered it as a guilt and objected to this problem in 
the congress. This objection by Bakuvi should not be considered as 
the impediment of women education, but his devotion to the religion 
and  hadiths  like,  aye  of  “NUR”  Surat  (Look  here!Muhammad), 
(Bakı  rus-müsəlman  qadın  məktəbi-1901)  qoymaqla  xurafatçı  ca-
hil  dindarların  qəzəbinə  tuş  gəlmiş,  evi  yandırılmış,  öldürülmək 
təhlükəsi ilə qarşılaşmışdı. 
əl-Bakuvinin qadın maarifçiliyi sahəsində gördüyü tədbirlər xurafatçı 
ruhanilər tərəfindən tənə ilə qarşılanırdı. Məsələn, 1917-ci ilin aprel 
ayında Bakıda keçirilən Zaqafqaziya müsəlmanlarının I qurultayında 
Bakı  rus-müsəlman  qadın  məktəbinin  müəlliməsi  Şəfiqə 
Əfəndizadənin  və  Sona  Talışxanovanın  örtüksüz  şəkildə  kişilərin 
qarşısında çıxış etməsinin günahını əl-Bakuvidə görən dindarlar belə 
demişdilər: Ağa Mir Məhəmməd Kərim, Təzəpir məscidində Quran-
dan ayə gətirib, sübut edirdin ki, müslümə də, müslüm kimi bütün 
dərsləri  oxuya  bilər,  əkdiyin  toxumların  meyvəsidir,  dər  bəhrəvi  . 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  əl-Bakuvi  qadınların  ictimai  işlərdə,  elmi 
fəaliyyətlərdə  aktiv  olmasını  təbliğ  etsə  də  bir  din  xadimi  kimi 
qadınların yad kişilərlə bir məclisdə örtüksüz çıxış etməsini günah 
saymış  və  bu  qurultayda  da  bu  məsələyə  etirazını  bildirmişdi.  əl-
Bakuvinin bu etirazı onun kimi ömrü boya maarifçi ideyaları, qadın 
hüquqlarını  təbliğ  etmiş  bir  insanın  qadın  azadlığına  qarşı  şəxsi-
qərəzliyi olaraq yox, məhz təmsil etdiyi dinə, “Nur” surəsinin 31-ci  
“(Ya Məhəmməd), degilən möminlərə, gözlərini örtüb Allahu Təala 
haram edən şeylərə baxmasınlar”  ayəsilə Quranın əmr etdiklərinə, 
“Nəzər (baxış) şeytanın zəhərli oxlarından bir oxdur; Ya Əli, birin-
ci  baxış  lehinədir,  ikincisi  əleyhinədir;  Gözlərin  zinası  baxmaq, 
qulaqların zinası dinləmək, dilin zinası danışmaq, əlin zinası tutmaq, 
ayağın zinası da yeriməkdir...”(27) kimi hədislərə səmimi bağlılığının 
nəticəsi olaraq görülməlidir. 
əl-Bakuvi bütün bunlarla yanaşı , ictimai hadisələrdə də fəal iştirak 
etmiş,    maarifçi  ideyaları  təbliğ  etmişdi.  O,  1  noyabr  1906-cı  ildə 
Ramazan  ayının  24-cü  günü  münasibətilə  Təzəpir  məscidində 
etdiyi  söhbətdə  müsəlmanların  mübtəla  olduğu  xəbis  sifətlərin 
səbəbini cəhalət və nadanlıqda görür, bunun islama zidd olduğunu, 
maariflənmənin, yeni-yeni məktəblər açmanın, elmin əhəmiyyətini 
təbliğ edirdi .  Onun 1907-ci ilin 13 aprelində Bakıdakı “Mövludu-
nəbəvi”  (peyğəmbərin  doğum  günü-Ə.F.)  münasibətilə  Tağıyevin 
rus-müsəlman  qız  məktəbində  yerli  ziyalıların,  dağıstanlı,  kazanlı, 
orenburqlu qonaqların qarşısında etdiyi çıxış da islami maarifçiliyin 
mənasını  anlamaq  və  təbliği  baxımından  xeyli  əhəmiyyətlidir.  əl-
Bakuvi bu qədər uzaq bölgələrdən gələn insanları bir yerə cəm edən 
bir dinin və onun peyğəmbərinin ucalığına diqqət çəkərək belə dey-
irdi: “Bizim bu iclasımızın nə qədər mühüm və nə qədər ali oldığını 
hər  kəs  düşünə  bilər.  Lakin  bu  qədər  uzaq  yerlərdən,  bu  qədər 
cəmaəti  fəqət  din,  ayin  qüvvəti  bir  yerə  cəm  edə  bilər.  Bəs  böylə 
bir dinin, bir ayinin qədrini bilmək gərək. Bu dini bizə gətirən zati-
alimiqdar bu gün ərseyi-şühuda (dünya aləmi-Ə.F.) qədəm qoyub”. 
Məhəmməd  peyğəmbərin  çox  çətinliklə,  məşəqqətlərlə  müzəffər 
etdiyi  islam  dininin    maarif  və  irfan  dini  olduğunu,  lakin  o  dinin 
mənsublarının  əxlaqsızlıqda,  nadanlıqda  və  cahillikdə  ən  irəlidə 
olduğunu göstərərək müəllif belə təəssüflənirdi: “Biz bu dini nə etdik? 
Araya nifaq salıb dini-islamı puç etdik. İslamdan fəqət bir ad qalıbdır.  
Ar  olsun!  Cəhalətimiz  o  qədərdir  ki,  həman  peyğəmbərimizin 
tərcümeyi-halını, kim olduğunu çoxumuz bilməyirik”. Peyğəmbərin 
insanları elm nuru ilə hidayətləndirmək üçün gəldiyini, Quranın elm 
və maarifi təşviq etdiyini qeyd edən Bakı qazısı müsəlmanların düçar 

---