tashqi o l a m n i n g tim so lla ri, tizim lari o ' z a r o turli y o ‘sinda
b o g M an ib m u s t a h k a m l a n a d i , t a r t i b g a k e l a d i , g u r u h g a
birlash ad i, h a y o t va faoliyatning ta la b la r ig a m o s ravishda
e s d a o l i b q o l i n a d i , e s d a s a q l a n a d i , m u a y y a n i z l a m i n g
j o n l a n i s h i n a ti j a s i d a u la rn in g ba rc h a s i tik la nadi.
Xotira i n s o n n in g hayoti va faoliyatining b arc h a sohalarida
q a t n a s h i s h i t u f a y l i u n i n g n a m o y o n boM ish s h a k l l a r i ,
h o latlari, s h a r t - s h a r o i t l a r i , om illari h a m x ilm a -xil k o lri-
nishga ega dir. O d a t d a xotirani m u a y y a n tu rla rg a ajratishda
asos qilib u n i n g xarakteristikasini, y a 'n i e sd a olib qolish,
e s d a s a q la s h , q a y t a esga tushirish, e slash , ta n is h sin g an
j a r a y o n l a m i a m a l g a oshiruvchi fa o liy a tn in g xususiyatlari
bilan b o g l i q j i o l d a olinadi. U m u m iy psixologiyada xotira 5 ta
m u h i m frnézoHga \ (
bizningcha
), s h u n g a m u v o fiq ravishda
t u r l ^ a , KÓ^rímshlarga ajratiladi:
Q y R u h i y fa o li y a tn i n g faolligiga k o 'r a xo tira quyidagi
turlarga boMinadi:
I a) h a r a k a t y o k i m o t o r harakat xotirasi;
^ . b ) o b r a z l i x o tira ;
/ d ) h i s - t u y g ‘u yoki hissiyot xotirasi;
\ e } s o ‘z - m a n t i q xotira.
Q L R u h i y fa o liy a tn in g m aqsadiga b in o a n :
. á ^ x t i y o r s i z ; b ) ixtiyoriy; d ) m e x a n ik .
M I J
l
R u h i y f a o liy a tn in g davom iyligiga k o ‘ra:
a ) q isqa m u d d a t l i xotira;
b ) u z o q m u d d a t l i;
o p e r a t i v ( t e z k o r ) xotira.
y R u h i y fa o liy a t q o lzg‘a tu v c h is in in g sifatiga ko'ra:
m u s iq iy ; b ) e sh itish xotirasi.
R u h i y fa o liy a tn i n g inson kasbiy y o ‘na!ishiga qarab:
a) f e n o m e n a l ; b ) kasbiy.
H arakat xotirasi.
In s o n f a o liy a tin in g h a r b i r tu rid a
ru h iy f a o llik n in g u y oki bu k o ‘riníshlari u s tu n lik qilishi
kuzatiladi. M a s a l a n , harakat, hissiyot, id ro k , a q l-z ak o v at
kabi ru h iy f a o li y a tn i n g ko'rinishlari m a v ju d d ir. A n a shu
ru h iy faollik t u r l a r i n i n g h a r biri tegishli h a r a k a tla rd a va
240
www.ziyouz.com kutubxonasi
u la rn in g m a h s u l i d a o kz ifodasini t o p i b , h a r a k a tla rd a , hissiy
k e c h in m a la r d a , t u y g ku larda , o b r a z l a r d a , tim so llard a , fíkr
va m u lo h a z a la r d a aks etadi.
B u la rn in g barchasiga x iz m a t q i l u v c h i x o tira n in g o ‘ziga
xos tu rla rig a psixologiya fa n id a i lm iy t u s h u n c h a l a r sifatida
n o m bcrilgan: harakat, hissiyot, obrazli v a s o ‘z - m a n tiq xotira.
Turli h a r a k a t l a r v a ulam i bajarilish tartibi, tczligi, su r'a ti,
izchilligi va boshqalarni esda qoldirish, m ustah k am lash , esga
tushirishdan iborat xotira turi h arak at xotirasi d e b ataíadi.
X o t i r a n in g b o s h q a turlariga q a r a g a n d a , harak at xotirasi
b a 'z i o d a m l a r d a a n iq , ravshan u s tu n lig in i k o ‘rish m u m k i n .
P sixologiya fa n id a m u n ito z m iso lg a a y l a n ib qolg an u s h b u
h o la tn i keltirib o ktish m aq sa d g a m u v o fiq d ir. Bir m u s i q a
ishqibozi m u s iq iy asarni x o tira s id a m u t l a q o q ay ta tiklay
o lm a s e k a n , lekin u y aq in d a g in a e s h i t g a n o p e r a n i n g fa q at
p a n to m im a tarzidagina qayta tiklash im koniyatiga cga bo'libdi,
xolos. T u r m u s h d a s h u n d a y o d a m l a r u c h r a y d i k i , u lar o kz-
larida harak at xotirasining borligini u m u m a n payqam aydilar.
M a z k u r x o t i r a t u r i n i n g a h a m i y a t i s h u n d a k i , u y tiris h ,
yozish, ifodali h a r a k a t m alak a la ri b i l a n b i r q a to rd a , h a r
xil a m a li y m e h n a t m alak a la ri t a r k i b to p i s h in in g aso sin i
tashkil qiladi. A g a r insonda h a r a k a t xo tirasi b o ‘l m a g a n d a
edi, u b i r o n t a h a r a k a tn i a m alg a o s h ir i s h u c h u n o ‘sha h a r a -
k a tn in g a y n a n o 'z i n i har gal b o s h i d a n b o s h la b o 'r g a n a r
edi. Figurali u c h is h , langar b ilan s a k r a s h , g im n a stik a , c h o -
p is h d a g i x a t t i - h a r a k a t l a r , b a d i i y g i m n a s t i k a bilan s h u -
g ‘ullanish h a r a k a t xotirasini t a q o z o e ta d i . J is m o n iy c h a q -
q o n lik , m e h n a t d a g i m a h o ra t, ziy ra k k o kzlar, eg ilu v ch a n lik
va k u z a tu v c h a n lik k a ega b o ‘lish y u k s a k , b a r q a r o r h a r a k a t
xotirasi m a v ju d lig in in g a lo m ati b o klib h iso b lan ad i.
H is-ruyg‘u yo k i hissiy xotira.
B u x o t i r a h is -tu y g ‘u la r,
ru h iy k e c h i n m a l a r , hissiyotlar b i z n i n g e h ti y o j la r i m iz va
qiziqishlarim iz q a n d a y q o n d irila y o tg a n lig id a n , atrofim izdagi
narsa va h o d is a la rn in g xususiyatiga m u n o s a b a t l a r i m i z q a y
tarz d a am a lg a oshirilayotganligidan d o i m o x a b a r b e r ib turish
im k o n iy a tig a ega. S h u n in g u c h u n h a r b i r kishining h a y o ti
va faoliyatida hissiy xotira turi j u d a k a tta a h a m iy a t kasb etadi.
16 Psixologiya
241
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |