O ’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo

Kichik va katta guruxlarda munozaralarni tashkil etish koidalari. 
«Munozara» yoki «baxs» suzlarining moxiyati shundaki, ular doimo kishilar guruxini 

anglatadi, ya

’ni xar kanday baxs yoki munozara guruxda mavjud buladi. Lekin ijtimoiy 
psixologiyada (asosan) guruxlarning ikki turi bulib, ulardagi shaxslar soni va guruxi
xajmiga kura, katta va kichik gurux turlariga ajratiladi. Ijtimoiy psixologik treninglar 
utkaziladigan maxsus guruxlar «T-guruxlar» deb yuritiladi. Lekin an
’anaviy «T-gurux»lar 
kishilar sonining ozligi va bevosita mulokot sharoitlarining yetarli ekanligi bilan
tavsiflanadi. Shunday bulishiga karamay, kupincha real amaliyotda psixolog shunday 
guruxlar bilan ishlashiga tugri keladiki, undagi odamlar soni belgilangandan kuprok buladi.
Masalan: urta maktablardagi sinflar, ukuv yurtlaridagi akademik guruxlar shular 
jumlasidandir. Shuning uchun xam biz bevosita kompakt-8-10 kishilik kichik guruxlarda
xamda odamlarning soni 20-30 kishi bulgan guruxlarda munozaralarni uyishtirishning 
moxiyati xakida aloxida tuxtalib utamiz. Shunday kilib T-guruxlarda munozaralarni
uyushtirilgan munozaralarning erkin mavzusi, yunaltirilgan va anik ssenariyli disput turlari 
mavjud bulib, bu tanlangan va munozara guruxlarining mulokot tajribasiga boglikdir
«disput» suzining lugaviy ma
’nosi «fikrlayapman» «tortishyapman» degan ma’noni
bildiradi. Kichik guruxlardagi munozaradagi mavzu xususiyatiga karab, xar birining uz fikr- 
muloxazalarini oxirigacha bayon etish imkoniyatlarining borligidir. Bunday guruxda
boshlovchi xam katorda utirib, mavzuning yechimi batamom xal bulmaguncha faol 
mulokotlarning ishtirokchisi bulishi mumkin. Lekin asosiy rol guruxning a
’zolariga 
yuklanganligi va bevosita ajralib chikkan norasmiy lider asosiy baxs yurituvchi bulishi
mumkinligini unutmasligi zarur. Bunday gurunglar turli sharoitda, kupincha baxs 
ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda utkazilsa, maksadga muvofik buladi.
Agar T-gurux odatdagidan kattarok xajmda (masalan30 kishigacha ) bulsa, unda 
munozarani uyishtirishning uziga xos tomoni bor. Bu xolda baxs guruxi shartli ravishda
a
’zolarga anik mavkelarini bayon kilingan xolda uchga bulinadi. Birinchi gurux – «fikrlarni 

jamlovchilar»-generatorlar guruxi deyiladi: ikkinchi-«tankidchilar» va uchinchi gurux-

«fikrlarni tezlatuvchilar-katalizatorlar»deb ataladi. Xar bir ajratilgan guruxning uziga xos 
funksiyalari bor «generatorlar» urtaga tashlangan muammo yoki baxs mavzusi buyicha
uzlaridagi barcha fikrlarni urtaga xolis tashlaydilar. Gurux a
’zolaridan biri lider-ularni
umumlashtirib bayon etadi. Sungra uyinga «tankidchilar»kirishadi. Ularning vazifasi 
–
eshitgan fikrlariga tankidiy nuktai nazardan ular ichidagi «magzini» va «puchak» fikrlarni 

saralash. Shundan keyn vaziyatga karab, yana suz «generatorlar»ga yoki «katalizatorlar»ga

berilishi mumkin. Bildirilgan fikr va takliflarda mabodo xisobga olinmay kolgan jixatlar 
yoki nourin fikr bulsa yoki moxiyatan shu mavzuga alokador bulgan, lekin ikkala tomon
xisobga olmagan biror jixat aniklansa, tomonlar dikkatini karatish, kerak bulsa baxsni 
davom ettirishga ruxsat berish va uni yakun kilish takozo kilinsa, ikkala guruxning uyiniga
baxo bergan xolda munozarani tuxtatish 
–«katalizator»larning vazifasidir. Ular kupincha
ikkala gurux uchun xolis arbitrlar 
– «xakamlar»rolini xam uynashlari mumkin.
Maktabda bir sinf doirasida yoki talabalar guruxida axlokiy-ma
’naviy mavzuda baxs
uyushtirganda, yukoridagi usulni kullash, imkoniyati bulsa, suxbatdoshlarni uchburchak-
berk stol atrofiga tuplash mumkin. Demak baxslashuvchilarning fazoviy joylashishlari xam
bu urinda ma
’lum axamiyat kasb etadi. Katta guruxlarda baxs yoki munozara
uyushtirilganda boshlovchining roli ayniksa kattadir. Chunki U xar bir guruxdagi 

---

76

tortishuvlar va fikr almashinuvlarning boshida turmogi, kerak bulsa, ular faoliyatini
maksadga muvoffik tarzda yunaltirib turmogi lozim. Kichik guruxdagidan farkli ularok, 
katta guruxlarda boshlovchi u yoki bu ichki guruxga yon bosmasligi yoki ularni uzining
shaxsiy fikriga majburan ergashtirmasligi kerak. Aks xolda, u uzining faoliyati bilan 
boshkalar tashabbusiga salbiy ta
’sir kursatishi va baxsning yunalishini buzib kuyishi 
mumkin. Shuning uchunkatta guruxlarda uyushtiriladigan munozaraning mavzusi oldindan
tanlangan va unga boshlovchi ma
’lum ma’noda tayyor bulishi shart.