O ’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo

Mavzuni mustahkamlovchi savollar:
Muloqot shaxslararo munosabatlar vositasi. 
Muloqot tomonlari.
O
’zaro bir-birini tushunish mexanizmlari. 

Muloqot jarayoniga ta

’sir etuvchi omillar. 
Muloqotni egallash imkoniyatlari.
O
’zaro bir-biriga ta’sir etish mexanizmlari. 

Mavzu yuzasidan adabiyotlar

1. G

’oziyev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.
2. G

’oziyev E.G. Muomala psixologiyasi. T-2001.

3. Vedenskaya L.V, Pavlova L.A. Delovaya retorika: uchebnoye posobiye dlya vuzov.- 
M.:IKS
“MarT”, 2004-512 s. 

4. Nemov R.S. Prakticheskaya Psixologiya Poznaniye sebya: Vliyaniye na lyudey:Posobiye

dlya uch-sya-M:Gumanit. Izd.Sentr VLADOS, 2003, - 320 s. 
5. www.expert.psychology.ru
6.

www.psycho.all.ru

Mavzu: Ijtimoiy psixologik bilimdonlik- samarali muomala omili 

sifatida. 


Reja: 


1.Bilimdonlik tushunchasining ijtimoiy psixologik moxiyati. 

2.Yoshlarning bilim doirasini oshirishda va dunyokarashini kengaytirishda psixologik 

bilimdonlikning axamiyati. 

3.Yoshlarning psixologik savodxonligini oshirish yullari. 
Ma

’lumki, ilmiy adabiyotlarda “ bilimdonlik” tushunchasi kupincha «akl»

«akllilik», «ilmga chankoklik» tushunchalari bilan bir xil ma
’noda ishlatiladi. Aslida
psixologik nuktai nazardan ushbu tushunchalar urtasida moxiyatan bir oz bulsada fark bor. 
Buyuk bobomiz A. Navoiy «akl» tushunchasini «bilimdonlik»dan kengrok ta
’riflab, akl 
suzining 27 darajasi va 27 sifatini ajratadi. Ushbu sifatlardan eng muxim va ijobiylari
bevosita bilimdonlikka alokadordir. M: 
«akl muxandislari»- donishmandlar, olimlar, bilimdonlarni;
«akl piri»- tafakkur ustozi, farosatli kishilarni 
«akl uti»- zexn utkirligi, xushyorlikni
«akli kull»- eng yetuk akl kabi kator sifatlargina insonni atrof-muxitda ruy beradigan 
vokea-xodisalarning moxiyatiga yetish, ularni taxlil kilish va umumlashtirish, yangilik
ochish, ijodiy izlanish xislatlarini aks ettiradi. 
Ibn Sino esa, inson faoliyatidagi xakikatni bilishga olib keluvchi nazariy, xamda 

yaxshi ishlarni bajarishga yunaltiruvchi amaliy bilimlarni farklaydi. Demak, shaxsning

bilimdonligi uning atrof-muxit, tabiat va jamiyatda ruy berayotgan murakkab xodisalarni 
kishilar urtasidagi munosabatlarni anglash, baxolash, uzi xakida tugri tasavvurga ega bulish
negizida xayotda, kundalik turmush va ongli faoliyatda namunali ishlarni bajarish, insoniy 
fazilatlarga amal kilishni takoza etadi. Bugungi kunda yoshlar tarbiyasi oldida turgan eng
muxim vazifa xam kelajagimiz bunyodkorlarida aynan shunday sifatlar majmuini 
shakllantirishdir.

---

71

Fanlar tarixidan ma
’lumki, falsafa fani bilimlarning eng yukori pogonasi bulib, eng
fozil va donishmand insonlar ushbu soxalar bilan shugullanganlar. Lekin falsafaning 
nazariy xamda amaliy kismlari bulib, birinchi kismi 3 boskichdan: tabiatshunoslik,
matematika va metofizikadan; 
Amaliy kismi xam 3 boskichdan: - shaxs xakidagi ilmlar, insonning uzaro munosabatlari
xakidagi ilmlar, mamlakatni boshkarish ilmi kismlariga bulinadi. 
Bizningcha bilimdonlikning yuksak pogonasi barcha ilmlar soxibining didi, faxm-

farosati va zukkoligini takazo etadi. Ya

’ni ma’rifatli, bilimga chankok shaxs tabiat va 
jamiyat, inson tafakkuri va ma
’naviy dunyosiga alokador barcha bilimlarga befark emasligi, 
ularni mukkamal egallaganligi bilan farklanadi. Shunday avlodgina murakkab texnologiya,
xalkaro munosabatlar rivojlangan davrda xalk xujaligining ustivor yunalishlarini 
boshkaruvchi yukori malakali mutaxassis sifatida davlat va jamiyatga foyda keltirib ishlay
oladi. Bugungi kunda ta
’lim tizimining asosiy vazifasi - Kadrlar tayyorlash milliy
siyosatining ustivor yunalishlaridan kelib chikayotganligi mantikan tugridir. Ijtimoiy 
psixologiya xam bilimdonlik tushunchasining moxiyatiga uziga xos tarzda yondashadi va
uning serkirraligini etirof etadi. Psixolik nuktai nazardan olib karalganda shunday muxim 
jixat mavjudki, u xam bulsa anik ilmlar soxasida bilimlar xamda shaxsning jamiyatdagi
insoniy, mafkuraviy, xukukiy, siyosiy, demokratik munosabatlar tugrisidagi bilimlarining 
uzaro uygunligi masalasidir.
Uzbekiston sharoitida ushbu masalaning ijobiy tarzda xal kilinishiga 1996 yili 

chikarilgan «Ma

’naviyat va ma’rifat jamoatchilik Markazlari faoliyatini takomillashtirish va 
ular samaradorligini oshirish tugrisidagi» farmon, Respublika Oliy va urta maxsus ta
’limi

vazirligining ushbu farmonni ukuv yurtlarida bevosita bajarishga karatilgan kator buyruk va

karorlari, turli ukuv maskanlarida «Ma
’naviyat va ma’rifat asoslari» kurslari ukitilishining
tashkil etilishi sezilarli rol uynadi.
Ma
’naviyat soxasidagi isloxotlar, amalga oshirilgan va oshirilayotgan ishlarning axamiyati 

shundaki, ular yoshlarda uz xalki madaniyati, Vatanining utmishi va buguni, milliy

kadriyatlarga tugri munosabatlarning shakllanishiga sabab bulmokda, bu esa, ziyoli, 
bilimdon kishilar uchun eng zarur fazilatdir. Aks xolda olam siru asrorlarini chukur bilgan,
kizikishlari doirasida jiddiy izlanishlar olib borishga tayyor shaxs agar u bilimlarini, avval 
uz xalki, millati, yakinlari manfaatiga yunaltira olmasa, va uning jamiyat tarakkiyotiga
alokasini tasavvur kila bilmasa, ma
’naviyati kashshok, iktidori esa samarasiz, xudbin
sifatida baxolanadi. Shu bois xam mamlakatimiz oliy ukuv yurtlarida, maktablarda
«Ma
’naviyat saboklari» ning kiritilishi ulardan kutilayotgan samara ana shu ezgu 

niyatlarning amalga oshishiga sabab bulmokda. Oliygoxlarda talabalar xukukiy

madaniyatini urganish va uni shakllantirishga karatilgan anik vazifalar belgilandi.
Fargona Davlat Universiteti olimlari xukukiy ong bilimlar bilan xukukiy madaniyat
urtasidagi uzaro alokani urganish maksadida sosiologik tadkikot utkazganlaar. Ma
’lum
bulishicha talaba yoshlarning bilim doirasida respublikaning Asosiy Komusi, uning 

moxiyati, konunchilik shartlari va mazmuni xakida tasavvurlar mavjud, ya

’ni xukukiy 
ongning shakllanganlik darajasi 2-4 kurs talabalarida taxminan 70-75% tashkil etgan bulsa
xukukiy madaniyat mezoni xakidagi tasavvurlari 18-20% tashkil kilgan xolos. 
Nixoyat yukoridagilarga alokador yana bir jixat borki, bu yoshlarning psixologik
savodxonligi va uni oshirish masalasidir. Psixologik savodxonlik tushunchasining asl 
moxiyati
– bu shaxsning uzi, uning xissiy kechinmalari munosabatlari majmui bilan jamiyat 
va undagi shaxslararo munosabatlar tizimi, kadriyatlar, ma
’naviyat tugrisidagi tula 
tasavvurlaridir.

---

72

Psixologik nuktai nazardan, bilimdon odam tasavvurlarida obyektivlik va xolislik sifatlari
mavjudkim, shu tufayli u uz «meni» ni mukammalashtirish va uzgalar bilan tugri 
munosabatlar urnatish kobiliyatiga ega. Tugri, xayot undagi vaziyatlar, xodisalar, shaxsiy
tajriba shaxsni ma
’lum yunalishda rivojlanishiga sabab xisoblanib uning ma’lum ijtimoiy
tasavvurlari tizimini xosil kiladi. Lekin stixiyali, tajribadagi xatoliklar va yutuklar evaziga 
orttirilgan psixologik savodxonlik anik maksadga yunaltirilgan, shaxs va jamiyat
manfaatlariga anik taxlil va ezgu niyatlarga tayangan bilimdonlikdan fark kiladi. M: 
boshkaruv tizimini oladigan bulsak, raxbar va xodim urtasidagi munosabatlarning tugri
yulga kuyilmaganligi kupincha shaxslararo ziddiyatlarni va nizolarni keltirib chikaradi. 
Lekin agarda raxbarning faoliyati, maksadlarida xodimning individual xususiyatlari va
ijtimoiy kutishi xamda iktidori xisobga olinib, mulokotga kirishilsa, mulokot 
samaradorligini oshiruvchi usullardan foydalanilsa, natija uzaro kelishuv va tomonlarning
xamfikrliligi bilan yakunlanadi. Yangi davr kishisi, umuman ishlab chikarishning turli 
soxalarida faoliyat kursatayotgan shaxslar maxsus dastur asosida muomala texnikasi va
uzini tarbiyalash texnologiyasini egallasalar, unda ijtimoiy faoliyat samarasi ortadi.
Psixologik savodxonlik yana shuning uchun xam zarurki kupincha inson uz iktidori va
imkoniyati darajasida anik tasavvur kilmaydi, bilimgox yoki kasb tanlashda uzgalar 
ta
’siriga berilib, muayyan xatolikka yul kuyadi. Buning okibatida nafakat usha shaxs aziyat 

chekadi, balki jamiyatga zarar keltiradi. Xar bir shaxs uzini uzi tarbiyalashning

malakalariga ega bulishi, autotrening elementlaridan boxabar bulishi, uzgalar bilan 
mulokotga tayyorligi, treninglarda kunikmalar xosil kilishi, «uzgacha bula olish» san
’ati,

uning ruxiy barkamolligiga zaminligi tufayli jamiyatda soglom insoniy munosabatlar ustun

turadi. Bilimdon kishilar uzining bilim tizimidan xam unumli, xam samarali foydalanish 
imkoniyatiga egadirlar. Zero, ba
’zan bilimlar doirasi kengligi sababli dimogdorlik illati 
yuzaga kelishi, saloxiyati buyicha uz urnini topa olmaslik, uz-uzini kuyi baxolash barkamol
shaxs tarakkiyoti uchun salbiy ta
’sir kursatadi. Demak, ijtimoiy psixologik bilimdonlikdan
kuzlangan asosiy maksad 
–. Bugungi talabalar ertangi kunning bunyodkorlari,
vatanparvarlari, mexnatsevar insonlar, jamoalarni boshkaruvchi ziyolilar bulib yetishishi 
kerakligini xisobga olsak, ulardan bilimdonlik darajasi va kulamining keng bulishining
axamiyati shak-shubxasizdir. Yuksak, teran va atroflicha fikr yurita oladigan va ijtimoiy 
faoliyatidan el yurtga naf yetkaza oladigan insonlargina komolotga erishishi mumkin. Bu
jarayonda ijtimoiy psixologiya uzining faol metodlari va konuniyatlari bilan uz xissasini 
kushadi.
Jamiyatimizning bugungi ijtimoiy xayotida ruy berayotgan tub isloxotlarning 

moxiyati xakida fikr yuritilar ekan, eng noyob milliy kadiryatlarni yosh avlod ruxiga va

ma
’naviy dunyokarashiga singdirish va undan umuminsoniy manfaatlar yulida 

foydalanishning yagona yullaridan biri-bu ularda bilimdonlikni yetarli darajada

shakllantirishdir.
«Dunyoning demokratik kadriyatlaridan baxramand bulishda axolining bilimdonligi 

muxim axamiyat kasb etmokda». Fakat bilimli, ma

’rifatli jamiyatgina demokratik 
tarakkiyotning barcha afzalliklarini kadrlay olishini, va aksincha bilimi kam, olim odamlar
avtoritarizm va totalitar tuzumini ma
’kul kurishini xayotning uzi ishonarli tarzda
isbotlamokda (Karimov I.A. Uzbekiston XXI asr busagasida. 1997)
Davlatimizda mustakillik kulga kiritilib, xukukiy va demokratik isloxotlar amalga 

oshirilishida kilinayotgan ijtimoiy sa

’i-xarakatlarning ne’mati shundaki, mustakillik 
mamlakatimiz axolisining bilim doirasini kengaytirdi. Uz tariximiz, tilimiz, milliy
kadriyatlarimiz, madaniy merosimiz durdonalarini urganishga ochilgan yul xalk 

---

73

tafakkurining rivojlanishi, uning utmishi, buguni va ertasi xakida anik tasavvurlarga ega
bulishiga imkon yaratadi, yoshlarni mustakil fikr yuritishga urgatadi.