Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR)
425 Əmir Qazğan ilə digər əmirlərin öz xanlarına baş qaldırıb onlara təhəkküm etmələrinin Mavəraünnəhrdə iqtidarın məhəlli türk əsilzadəsinin əlinə keç- diyi şəklində şərh olunması, Teymurun uğurunun isə həmin ölkənin mon- qollardan qurtuluşu olaraq izah edilməsi heyrət vericidir 1 . Timurun xidmətindəki türkmən əsilli əmirlər ancaq bir neçə adam idi ki, bunların ən tanınmışı Arğun şahdır. Arğun şah Buxara yörəsində yaşayan bir türkmən topluluğuna mənsub idi. Teymur Çin səfərinə çıxarkən Arğun şaha Səmərqəndin mühafizəsini tapşırmışdı. Yəzdli Şərafəddin Əli Tey- murun vəsiyyətinə riayət etmədiyini söyləyərək, türkmənliyini də vuğulayıb Arğun şahı ağır bir dillə tənqid etmişdir. Ancaq Arğun şahın oğulları Tey- murun xələfi Şahruxun ən etibarli əmirləri arasında yer almışlar. Bunlardan Cəlaləddin Firuz şah hər kəs tərəfindən sevilən, sayılan və dövlət idarəsində sözü keçən böyük əmirlərdən biri idi. Yenə Teymur dövründə Əmir Sədr ilə bozqır yaşayışını yaxından bildiyi söylənən Şeyx Davudun da türkmən əsilli olduqları bildirilir 2 . Qaraqoyunlu dövlətinə 1469-cu ildə son verən ağqoyunlu Uzun Həsən bəy Fatehə göndərdiyi bir məktubda "dağılma və zamanla meydana gələn qarışıqlıqlar yüzündən Xarəzm və Türküstanda yurd tutmuş olan bütün Ba- yındır xan ulusu ilə bayatların və Oğuz Əlinin qatına gəldiklərini" yazmış- dır 3
sələlərə yaxın bir əlaqə duyduğu əsil kitabda göstərilmişdi.
üçün ona (Teymura) təzim etdilər və dedilər... və monqol adət və ənənəsincə mahnı oxudu- lar və diz çöküb içki təqdim etdilər” (Zafərnamə, I, s. 437). Teymur monqolca da bilirdi ki bu, təbii qarşılanmalıdır. 1 R.Grousset. L’empire des steppes, s. 415, 416, 486. Həmin müəllif digər bir yerdə də (s. 491) monqolların Teymur qövmünün (yəni türklərin) düşməni olduğunu söyləmişdir ki, bu iddianı təsdiq etmək çətindir. Teymur İli bölgəsindəki monqolları da doğru olaraq çağatay ulusunun bir parçası sayırdı. Ordusunda onlardan da çoxlu əsgər vardı. Hətta Teymur və çevrəsindəkilər monqollardan Əmir Həmidin oğlu Cəlalın ölümü gözə alaraq soyunu Çin- giz xan soyundan və Çuçi qolundan İbaç-Oglana verməsini təqdirlə qarşılayıb onun bu hə- rəkətini çağatay ulusunun şərəfini yüksəldən əsalətli bir davranış olaraq səciyyələndirmişdi (Zəfərnamə, I, s. 454, 455). 2 Zəfərnamə, I, s. 354, 372. Teymurun qələbəlik ordusunda digər əski türk qövmlərinə mən- sub əmirlərin də heyrət ediləcək dərəcədə az olduğu görünür. Bunlar qıpçaqlardan Abbas Bahadır ilə Qur-Qara (?), qanqlılardan Sarı Buğa ilə oğulları Şeyx Nurəddin (Ay Məlik) və Birdi bəy, Sarı Buğanın qardaşı oğlu Şeyx Həsən (ünvanı: Səxt Kəman «Qatı Yaylı?) idilər. Qanqlı Bikicikin oğlu Bayan Teymur (bu monqolca bir addır) da Teymurun əmirləri arasın- da yer almışdı. Mülki dövlət təşkilatında da bəxşi ünvanlı uyğurlar görünür. Bu qısa izah- lardan da anlaşılacağı üzrə Teymurun digər əmirlərinin böyük əksəriyyəti Çingiz xan döv- ründəki monqol oymaqları ilə monqolca danışan topluluqlara mənsub idi. Bu oymaqların da başlıcaları bunlardı: barulas (Teymurun oymağı), bayağut (bayaut: xanlara qarşı ilk baş qal- dıran və 1358-ci ildə ölən Əmir Qazğanın oymağı), arulat, sulduz, tayciut, bisuut, cəlayir, məkrit, nayman, urnaut (?). 3 Fatih dövrünə ait münşəat məcmuəsi, yay. N.Luqal - A.Ərzi, İstanbul, 1956, s. 90. FARUQ SÜMƏR
426 XVI əsrın əvvəllərində mühüm siyasi olaylar baş verdi. İranda iqtidar səfəvilərin, Türkistanda və Xarəzmdə özbəklərin əlinə keçdi. Xəzərarxası türkmənləri teymurilərdən sonra yenidən özbəklərin rəiyyəti oldular. Anla- şıldığına görə, bu əsrın ilk rübündə Xəzərarxası türkmənlərinin coğrafi ya- yılışları belə idi: Manqışlaqdakı türkmənlərin çoxu salur adıyla anılır, içki salur (iç-salur) və taşkı salur (dış salur) adları ilə iki qola ayrılırdı. Bunlar- dan içki salurlar Manqışlağın sahil kəsimində, taşkı salurlar da şərqdə, Xa- rəzmdən sahilə gidən uzun yol üzərində yaşayırdılar. İçki salurun daha çox salur adını daşıyan obalardan meydana gəldiyi görünür 1 .
yan olduqca qələbəlik bir topluluq yaşıyor və Manqışlaq salurlarından ayırd etmək üçün bu topluluğa Xorasan saluru adı verilirdu. Taşkı-salura gəlincə, bu qol təkə, sarıq və yomut oymaqları tərəfindən təmsil edilirdi 2 . “Şəcəreyi- tərakimə”yə görə, bunlardan təkələr və sarıqlar salurdan Toy Tutmaz adlı bir kişidən törəmişlər. Yomut isə yenə orada qaltaq oymağı ilə birlikdə
1 “Şəcəreyi-tərakimə”də içki salurların yuxarıda adı keçən salur Öyürcük Alpın oğulların- dan biri olan Вukаnın (Buğa) nəsli olduğu söylənir (s. 69, türkcəsi, s. 87). Digər bir yerdə isə içki salurun Arıqlıdan törəndiyinin söyləndiyi yazılır. Buna görə peçeneqlərin (bəçənə) Toymaduq adlı başbuğları Salur Qazanın atası Ənkişın ordasını basıb xatunu Çiçəklini əsir alır. Üç il sonra Ənkiş mal verib arvadını qurtarır. Çiçəkli xatun evinə döndükdən altı ay sonra bir oğlan doğur. Bundan çox dilxor olan Salur Qazan bəy: "bu uşağı kimdən doğdun" deyərək bir dəynəklə vurub anasının başını yarır. Belə olunca Çiçəkli xatun bu cavabı verir: Yağı gəldi qararıb, Qaçıb getdin bozarıb, Dəvəyə minib ardından Gedir idim qabarıb, İxtiyarımı aldı, Bu oğlanı içimə saldı" (s. 70, türkcə tərcüməsi, s. 88). Salur Qazanın anasının bu sözləri qarşısnda susmağı tərcih etdiyi şübhəsizdir. Bu uşağa köpəklərə verilən İrək adını qoyurlar. İçki salurun törəndiyi söylənən Arıqlı bu İrəkın oğlu idi. Bu rəvayəti tükmənlərin əlində olan bir kitabdan (Oğuz- namə ?) nəql edən Əbülqazi "O zamanlar biz yox idik. Doğrusunu-yalanını Tanrı bilir, əgər yalan isə günahı daha öncə söyləyənlərin boynuna" deyir (s. 70-71, türkcə tərcüməsi, s. 88- 89). Bu diqqətəşayan bir rəvayətdir. Bilindiyi kimi, Dədə Qorqud dastanlarında Salur Qa- zan bəyin digər bəylərlə ovda olduğu əsnada düşməni Şöklü Məlikin onun ordasını basıb arvadını, oğlunu və anasını əsir aldığı, Qazanın anasının bir dəvə üzərində götürüldüyü bil- dirilir. Şübhəsiz ki, bu, həmin hadisənin bizim dastanlardakı inikasıdır. Qazan sonra düş- məndən bu basqının heyfini almışdır. Qazan bəyin bıı zəfəri bizdə həmin dastanda, “Şəcə- reyi-tərakimə”də isə ayrı bir şeirdə anladılır. Bozqırlarda bulə olayların baş verdiyi anla- şılır. Çingiz xanın həyatında da belə bir hadisənin olduğunu bilirik. Əsirlikdən qurtarılan Temüçinin arvadı Börtə evə döndükdən az bir müddət sonra Çuçini doğmuşdu. Çuçi Əbül- qazinin də ulu babasıdır... 2 Şəcəreyi-türk, yayınlayan P.l.Desmaisons, Amsterdam, 1970, s.209; qısaldılmış türkcə tərcüməsi, Rza Nur, s. 219. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|