Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR)
427 Öyürcük Alpın nəvəsi Qulmıdan törənmiş kimi göstərilir 1 . Manqışlaqda sa- lur topluluğuna daxil edilməyən həsənəli adlı başqa bir topluluq da vardı. XVI əsrın birinci yarısında Xarəzm xanlarına verdikləri vergi (16000 bərat qoyunu, 1600 qazan qoyunu), həsənəlinin də içki salur qədər qələbəlik bir topluluq olduğunu göstərir. Həsənəli başlıca çavuldur (>çavundur), iğdır və soynacılar ilə digər bəzi kiçik oymaqlar tərəfindən meydana gətirilmişdi 2 . Bu verginin çoxunu iğdırlarla çavuldurlar ödəyirdilər. Balxana gəlincə, bu dağın yaxınında ərsarılar yaşayırdılar. Bu oymağa adını vermiş olan Ərsarı bayın XIV əsr başlarında yenə eyni bölgədə yaşa- mış tarixi bir şəxsiyyət olduğunu görmüş və ürgəncli Şeyx Şərəfə “Müin ül- mürid” adlı bir kitab yazdırmış olduğunu da söyləmişdik 3 . Yenə orada qeyd edildği kimi, Ərsarı bay “Şəcəreyi-tərakimə”də Öğrüçık Alpın nəvəsi Qul Hacının oğlu kimi göstərilir. Beləcə ərsarı oymağı da salura bağlanmaqda- dır. Ərsarılar və Xorasan saluru vergi almaq üçün gələn təhsildarları öldür- düklərindən Xarəzm hökmdarı Süfyan xan tərəfindən yağmalanıb yenidən vergiyə bağlandılar. Buna görə ərsarı 16.000, Xorasan saluru 16.000 qoyun, təkə, yomut və sarıq da bunun yarısı qədər, yəni 8.000 qoyun verəcəkdilər 4 .
bilgi olmamaqla bərabər onların Ətrək və Gürgən boylarında oturduqları şübhəsizdir. Göklənlər adı keçən xana vergi olaraq 12.000 qoyun verməklə mükəlləf idilər 5 . Göklənlər, aşağıda göstərldiyi kimi, kayı, bəydili, bayındır kimi oğuz boylarının qollarından meydana gəlmiş bir topluluq idi. Barthold eyni əsrdə Astarabad sınırında səfəvilərə problemlər çıxaran oxlu oymağının da göklənlərə mənsub olduğu görüşündədir 6 . Əbülqazi arabaçı oymağına da 4.000 bərat, 400 qazan qoyunu olmaq üzrə vergi qoyulduğunu yazır, lakin bu oymaq haqqında onun əsərlərində başqa bilgiyə rast gəlinmir 7 .
1 Şəcəreyi-tərakimə, s. 69, 72, türkcə tərcüməsi, s. 87, 90. Fəqət əlimdəki qaynaqlarda qal- taqlar haqqında bilgi verilmir. 2 Şəcəreyi-türk, s.210, türkcəsi s. 220. 3 Seyyid Əhməd əl-Mərginaniyə görə Ərsarı bay Şeyx Şərəfin müridi, Seyyid Atanın müx- lisi olmuşdur. Ərsarı bay adı keçən müəllifin əsərində Baba Ərsarı olaraq anılır və uşağı ol- madığı bildirilir (bax: Ə.Z.Vəlidi, həmin maqalə, s. 323-324). “Şəcəreyi-tərakimə”yə görə (s. 69, türkcə tərcüməsi, s. 87), Ərsarı bayın İnal Qazi, Zeynal Qazi və Mustafa Qazi adlı üç oğlu ilə Mama adlı bir qızı vardı. Ərsarı zəngin bir bəy olduğundan ona "bay" ləqəbi veril- mişdi. Dədə Qorqud dastanlarında da bəzi varlı bəylərin (Bay Bürə, Bay Biçən kimi) bu lə- qəbi daşıdıqları görünür. 4 Şəcəreyi-türk, s. 209, türkcəsi, s.220; Barthold. A History of the Turkman people, s. 136- 138. 5 Şəcəreyi-türk, s.210, türkcəsi, s. 220; Barthold, həmin əsər, s. 137. 6 Həmin əsər, s. 139. 7 Şəcəreyi-türk, s.210, türkcəsi, s. 220; Barthold, həmin əsər, s. 137. Arabacılar XX əsrın ilk rübündə Ceyhunun sağ sahilində Turtkul yörəsində yaşayırdılar (Barthold, göstərilən yer, haşiyə 4). FARUQ SÜMƏR
428 O zamanlar Ceyhun (Amu-Dərya) irmağı Xəzər dənizinə axırdı. İrmağın hər iki sahili boydan-boya əkin tarlaları, bağlar, bağçalarla dolu idi 1 . İrmaq boyunda başlıca üç topluluq otururdu: adaxlı Xızır eli (yurdu Ton-Kırıdan Qarı Keçidə qədər uzanan yerdə), Əli eli (Qarı Keçiddən Balxan dağı yaxı- nındakı Ağdama qədər olan yerdə) və dəvəçilər (Ağdamdan Oğurcaya, yəni irmağın töküldüyü yerə qədər olan yörədə). “Şəcəreyi-tərakimə”də bu üç el mənşələri baxımından xalis türkmən sayılmır. Rəvayətə görə, Xorasan haki- mi Koma bəy Ərsarı bayın qızı Mama bikəni boşayıb qardaşlarının yanına göndərəndə ona evli bir qul, yəni kölə vermişdi. Bu qulun dörd oğlu və iki qızı vardı. Mama bikə yaşlanınca köləsinin uşaqlarının hürriyyətlərini verdi. Dörd qardaşın ən böyüyü Xızır Çura Ceyhun boyunda əkinçilik etməyə baş- ladı; ağlı və əməksevərliyi sayəsində qısa zamanda varli bir adam oldu. Monqoldan, salurdan bir çoxları Xızırın xidmətinə girdilər. Nəticədə Xızırın adamlarının sayı çoxaldı və onlara Xızır eli deyildi. Xızır eli arasındakı küt- lər obası Xızırdan törəmişdir 2 . Süfyan xan dövründə Xızır eli yığılan məh- sulun onda birini (əşar) vergi olaraq həmin xana verirdi 3 . Əli eli isə Xızırın qardaşı Əlinin adını daşıyır. Əli eli xalqı yalnız əkinçi- liklə uğraşmır, davarcılıqla da məşğul olurdu. Əli elində moğolcıqlar deyi- lən oba Əli Çuranın nəsli sayılır 4 . Dəvəçilərə (təvəçilər) gəlincə, bunlar Altın Orda hökmdarı Canıbek xanın Balxan dağında dəvə yetişdirmək üçün göndərdiyi otuz dəvəçidən törəmişlər. Bu otuz dəvəçinin müxtəlif oymaqla- ra mənsub olduğu da bildirilir. Dəvəçilər də həm əkinçilik edir, həm də qo- yun saxlayırdılar. Adı çəkilən Süfyan xana Əli eli kimi dəvəçilər də həm əkindən, həm də qoyundan vergi verirdilər. Hər iki eldən alınan qoyunun sa- yı 12.000, qazan qoyunu isə 1.200 idi 5 .
Bilindiyi kimi, Kaşğaridə qara bölük, Rəşidəddində qara ivli (qara evli) adlı bir oğuz boyu vardır. Türkiyədə də Qaraevli adında bir çox kənd var 6 . An-
caq Xəzərarxası türkmənləri arasında görünən qara evlilərin yuxarıda adları çəkilən Xızır və Əli Çoranın qardaşı olan Qaşqa Çoranın oğulları olduqları söylənir. Qaşqa Çora da Ceyhun yaxasında və Acı dənizin (Xəzər) yaxının- da yurd tutsa da, qardaşları kimi varlı bir insan ola bilməmişdi. Çünki yurd tutduğu yörənin əkin əkiləcək torpağı və davar otarılacaq örüşü də azdı 7 . 1 Ceyhunun yataq dəyişdirməsi haqqında: Şəcəreyi-türk, s.207, s. 210; Barthold, həmin əsər, s. 133-137; Z.V.Toğan. Amu-Dərya maddəsi, İA, I, s. 419 və davamı. 2 Şəcəreyi-tərakimə, s. 74-75; türkcə tərcüməsi, s. 92-93. 3 Şəcəreyi-türk, s..210-211, türkcəsi, s. 221. Barthold, həmin əsər, s. 135. 4 Şəcəreyi-tərakimə, s. 75, türkcə tərcüməsi, s. 93; Şəcəreyi-türk, s. 221; Barthold, s. 135. 5 Səcəreyi-türk, s.207-211, türkcəsi, s. 220-221 Əbülqazi başqa bir yerdə (s. 253) dəvəçilə- rin 5.000-6.000 çadırlıq bir topluluq olduğunu yazır. 6 Qara evli bəhsinə bax. 7 Şəcəreyi-tərakimə, s. 76, türkcə tərcüməsi, s. 76; Barthold, həmin əsər, s. 134. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|