Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2014 йил сонли буйруғига илова

GRAMMATIKA. Umumxalq leksikasiga kirgan iqtisodiy terminlar.

Terminologiya muayyan fanning tushunchalar tizimi bilan o‘zaro

munosabatda bo‘lgan terminlar jami sifatida ta’riflanadi. Har qanday tushunchalar
tizimiga muayyan terminlar tizimi to‘g‘ri keladi. Terminologik tizimlar fan
taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi. Terminlar umumiste’moldagi
so‘zlardan farqli ravishda joriy qilinib ularning qo‘llanishi ma’lum darajada nazorat
ostida bo‘ladi. “Terminlar paydo bo‘lib qolmaydi”, aksincha, ularning zaruriyati
anglangan holda “o‘ylab topiladi”, “ijod qilinadi”. Masalan, bo‘lajak
iqtisodchilarning yozma yoki og‘zaki nutqida kartel, kliring, tovar oboroti, mayda
mulkchilik, mablag‘ ajratish, renta kabi tor doiradagina qo‘llaniladigan terminlar
ishlatilishi tabiiy bir holdir. O‘z-o‘zidan ayonki, bu xildagi terminlar iqtisodiyotdan
uzoqroq biror kasb egasining nutqida ishlatilmaydi. Shu bilan birga, iqtisodiyot
sohasining qator terminlari ham borki, ular muayyan til egalarining deyarli barchasi
nutqida bab-baravar ishlatilaveradi: bozor, mol, savdo, savdo-sotiq, pul, haridor,
bozorchi, olib-sotar, chayqovchi kabilar shular jumlasidandir. Ta’kidlash lozimki, nafaqat iqtisodiyot, balki fan-texnika, ishlab chiqarishning xilma-xil soha va terminlar majmuyi, ya’ni yig‘indisi terminologiya deb ataladi. Masalan, matematika terminologiyasi, tibbiyot terminologiyasi, iqtisodiyot terminologiyasi va boshqalar.


1-mashq. Matnni o‘qing. Matndagi termin va iboralarning ma'nosini izohlab yozing
Iqtisodiy o‘sish, uning o‘lchovlari, sabablari va foydalari bilan qanday qilib o‘lchanadi va nima sabablar bor
Iqtisodiy o‘sish ma'lum bir davr mobaynida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning o‘sishi hisoblanadi. To‘g‘ri bo‘lish uchun o‘lchash inflyatsiya ta'sirini yo‘qotishi kerak. Iqtisodiy o‘sish biznes uchun ko‘proq foyda keltiradi. Natijada aksiyalar bahosi ko‘tariladi. Bu sarmoyalarni kompaniyaga investitsiya qilish va ko‘proq xodimlarni yollash imkonini beradi. Ko‘proq ish o‘rinlari yaratilganda, daromadlar oshib bormoqda. Iste'molchilar qo‘shimcha mahsulot va xizmatlarni xarid qilish uchun ko‘proq mablag‘ga ega. Xaridlar yuqori iqtisodiy o‘sishga olib keladi. Shuning uchun barcha mamlakatlar ijobiy iqtisodiy o‘sishni xohlaydi. Bu iqtisodiy o‘sishni eng ko‘p ko‘rilgan iqtisodiy ko‘rsatkichga aylantiradi.
Iqtisodiy o‘sish qanday o‘lchanadi
Ichki yalpi mahsulot – iqtisodiy o‘sishni o‘lchashning eng yaxshi usuli. Buning sababi, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini hisobga oladi. U mamlakatda faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar sotish uchun ishlab chiqaradigan barcha tovarlar va xizmatlarni o‘z ichiga oladi. Mahalliy yoki chet elga sotiladimi, ularning ahamiyati yo‘q. Yalpi ichki mahsulot yakuniy ishlab chiqarishni o‘lchaydi Mahsulotni ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarilgan qismlarni o‘z ichiga olmaydi. Ular eksport qilishni o‘z ichiga oladi, chunki ular mamlakatda ishlab chiqarilmoqda. Importni iqtisodiy o‘sishdan chiqarib tashlash. Ko‘plab mamlakatlar iqtisodiy o‘sishni har chorakda o‘lchaydilar.
Rivojlanishning eng aniq o‘lchovi – real YaIM. Inflyatsiya ta'sirini yo‘qotadi. YaIMning o‘sish sur'ati real YaIMdan foydalanadi. GSYİH, bepul xizmatlarni o‘z ichiga olmaydi. U bola tarbiyasiga, bepul ixtiyoriy ishlarga yoki noqonuniy qora bozor amaliyotlariga chek qo‘yadi. Bu ekologik xarajatlarni hisoblamaydi. Masalan, plastmassaning narxi arzon, chunki u yo‘qotish xarajatlarini o‘z ichiga olmaydi. Natijada, YaIM bu xarajatlarning jamiyat farovonligiga qanday ta'sir qilishini o‘lchamaydi. Atrof-muhitdagi xarajatlar omillaridan biri mamlakatda turmush darajasini yaxshilaydi. Jamiyat faqat o‘z qadriyatlarini o‘lchaydi. Xuddi shunday jamiyatlar ham o‘zlarini qanday o‘lchashni qadrlashadi. Misol uchun, Skandinaviya mamlakatlarida Jahon iqtisodiy forumining Global raqobatbardoshlik bo‘yicha hisobotida yuqori o‘rin egallagan. Buning sababi ularning budjetlari iqtisodiy o‘sishga ta'sir ko‘rsatadigan omillarga qaratilgan. Ular jahon darajasidagi ta'lim, ijtimoiy dasturlar va yuqori turmush darajasi. Ushbu omillar malakali va g‘ayratli ishchi kuchini yaratadi. Ushbu mamlakatlar yuqori soliq stavkasiga ega. Ammo ular daromadlarni uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishga sarmoya kiritish uchun foydalanadilar. Ushbu iqtisodiy siyosat Amerika Qo‘shma Shtatlari bilan taqqoslanadi. Mamlakat iste'molchini va harbiy xarajatlarni oshirish orqali qisqa muddatli o‘sishni moliyalashtirish uchun qarzlardan foydalanadi. Buning sababi, bu faoliyatlar YaIMda namoyon bo‘ladi.
Iqtisodiy o‘sish bosqichlari
Tahlilchilar iqtisodning iqtisodiy o‘sishini tomosha qilishadi, bu esa iqtisodiyotning qaysi davrida ishbilarmonlik davrining qaysi bosqichini kashf qilishidir. Iqtisodiyot barqaror ravishda o‘sib borayotgan vaqt. Agar o‘sish sog‘lom o‘sish sur'atidan ortiq bo‘lsa, u juda qizib ketadi. Bu esa, aktivlar ko‘piklarini yaratadi. Bu 2005-2006-yillarda uy-joy sektorida sodir bo‘ldi. Ko‘p pul juda oz miqdorda tovarlar va xizmatlarni ta'qib qilayotganda, inflyatsiya boshlanadi, bu biznes aylanish jarayonining "peak" bosqichidir. Bir nuqtada, iqtisodiy rivojlanishga bo‘lgan ishonch tarqaladi. Ko‘pchilik odamlar sotib olishdan ko‘ra sotishganda, iqtisodiy bitimlar. Ishbilarmonlik davrining bu bosqichi davom etganda, u turg‘unlikka aylanadi. Iqtisodiy depressiya – o‘n yil davom etadigan iqtisodiy inqiroz. Bu voqealar 1929-yilda sodir bo‘lgan Buyuk Depressiya davrida sodir bo‘lgan.
AQSh o‘sishining sabablari
Qo‘shma Shtatlar tabiiy boyliklarga ega. Katta yer massasi Rossiya, Kanada va Avstraliya bilan taqqoslanadi. Amerikaning tabiiy resurslari quyidagilardir:
Buyuk tekisliklardagi tuproqli tuproq, dunyoning basharasi deb nomlangan.
Iliq iqlim.
Katta neft, ko‘mir va tabiiy gaz konlari.
Bu tabiiy resurslar Amerika aholisining yana biri bo‘lgan katta resurslarini jalb qildi.
Qo‘shma Shtatlar katta va turli aholiga ega, bu esa katta sinov bozorini ta'minlaydi. Mahalliy kompaniyalarga iste'molchilarning xohish-istaklarini bilish tajribasi beriladi. Bu AQSh iste'mol mahsulotlari ishlab chiqarishda qiyosiy afzalliklarni berdi. Natijada mamlakat ishlab chiqargan mahsulotning 70 foizdan ortig‘i shaxsiy iste'mol uchundir. Bu shuningdek, AQSH kompaniyalariga eksport qilishda afzallik beradi. Natijada, Qo‘shma Shtatlar dunyoning to‘rtinchi yirik eksportchisi sanaladi. Mamlakat kompyuter uskunalari, yarimo‘tkazgichlar va tibbiy asbob-uskunalar kabi sarmoyaviy vositalarni eksport qiladi. Bundan tashqari, plastik, kimyoviy va neft mahsulotlari kabi sanoat mashinalari va uskunalari eksport qilinadi. Iqtisodiyotning deyarli yarmi xizmatlarga bog‘liq. Eng muvaffaqiyatli moliyaviy xizmatlar, sog‘liqni saqlash va intellektual mulk, texnik ma'lumot kabi.
Iqtisodiy o‘sishni kuchaytirish yo‘llari
Ko‘plab hukumatlar iqtisodiy o‘sishni boshqarish uchun harakat qilishadi. Birinchidan, o‘sish soliq daromadlarini oshiradi. Tadbirkorlar ham daromadlarni oshirib, ishchilarni yollashadi. Insonlar gullab-yashnab turganda, siyosiy rahbarlarni ularni qayta saylash bilan mukofotlaydi. Hukumat keng qamrovli budjet-soliq siyosati bilan o‘sishni rag‘batlantirmoqda. Bu ko‘proq sarflaydi, soliqlarni kamaytiradi yoki ikkalasini ham qisqartiradi. Siyosatchilar qayta saylanishni istagani bois, ular iqtisodni rag‘batlantirish uchun keng miqyosli fiskal siyosatni qo‘llashadi. Keng qamrovli soliq siyosati qo‘shadi. Hukumat ko‘proq sarf qiladigan va kamroq soliqqa tortadigan bo‘lsa, bu mablag‘larning tanqisligini keltirib chiqaradi. Bir muddat ishlaydi, lekin oxir-oqibat, qarzning yuqori darajasiga olib keladi. Vaqt o‘tib, GSYH'ye nisbati qarzi 100 foizga yaqinlashganda, iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Chet ellik investorlar qarzdorlik darajasi yuqori bo‘lgan davlatga mablag‘ ajratishni to‘xtatmoqdalar. Ular qaytarib berilmasligi yoki pulning kamroq bo‘lishiga umid qiladilar. Shuning uchun hukumatlar keng moliyaviy siyosat bilan ehtiyot bo‘lishlari kerak. Ular iqtisodiyotni qisqarish yoki tushkunlik holatida qo‘llashlari kerak. Iqtisodiyot o‘sib borayotgan paytda, uning rahbarlari xarajatlarni kamaytirib, soliqlarni ko‘tarishlari kerak. Ushbu konservativ fiskal siyosat iqtisodiy o‘sish barqarorligini ta'minlaydi.