Oliy matematika, statistika va ekonometrika

Vaqtli qator
(time series)- 
bu malum vaqt oralig’ining ketma-ketligi asosida yig’ilgan sonli qatorlar 
(malumotlar)dir.
 
Bog’liqlikning sabab- oqibatlarini (causal forecasting method ) 
tahlil 
qilish 
usuli
- 
prognoz 
qilinayotgan 
o’zgaruvchining 
ko’rsatkichlariga qaysi omillar tasir qilishini aniqlash imkoniyatini 
beradi. 
Siklli komponent (Cyclical component)
– malumotlarni tepaga va pastga 
tebranishini tasvirlaydi. Uning uzunli 2-10 yil intervalida o’lchanadi. Tsiklli 
komponentning intensivligi va ampludasi doimiy emas.

---

32 
 
 
 
 
Bazi yillarda malumotlar yuqori (tsikl cho’qqisida) bo’lishi mumkin, qolgan yillarda esa past daraja(quyi chegarasida)da 
bo’lishi mumkin, trend asosida bashorat qilingan bo’lsa ham. Egri trendda yotmagan va tsiklli bog’liqlikka ega 
bo’lmagan malumotlarni irregulyarniy (irdoimiy) (iuuegular or random) yoki tasodifiy komponent deb nomlanadi. Agar 
malumotlar har kuni yoki har chorakda yozib olinsa, qo’shimcha komponent yani mavsumiy komponent (seasonal 
component) kelib chiqadi. 
Vaqtli qatorlarning klassik 
multiplikatli modeli ( classical multiplicative time series model)
- har qanday 
kuzatuv ko’rsatkichlari yuqoridagi komponentlar orqali amalga oshiriladi deb takidlaydi. 
Agar malumotlar har yilgi bo’lsa, kuzatuv Yi , i- chi yil bo’lib, u quydigi tenglama (8. 4.1.) orqali ifodalandi: 
Har yilgi malumotlar uchun vaqtli qatorlarning klassik multiplikatli modeli 
 
 
Yi = Ti* Ci *Ii 
(8. 4.1.) 
 
Bu erda – 
Ti
–trend ko’rsatkichi ,
Ci- 
tsiklli komponentning
qiymati,