5
https://cyberleninka.ru/article/n/birlashgan-millatlar-tashkiloti
13
2.2
BMT tinchlikni barqaror etishi
Birlashgan Millatlar Tashkilotining
eng bosh vazifalaridan biri
— butun dunyoda tinchlikni barqaror etishdir. Nizomga
binoan aʼzo-mamlakatlar oʻzlarining xalqaro kelishmovchiliklarini tinch yoʻl bilan hal
etadi, qurolli kuchlarni boshqa davlatlarga nisbata
n qoʻllamaydilar, ularga tahdid
solmaydilar.Koʻp yillar mobaynida xalqaro krizislarni bartaraf etish va paydo
boʻlgan mojarolarni hal qilishga yordam berishda Birlashgan Millatlar Tashkiloti
muhim rol oʻynadi. U tinchlikni oʻrnatish, tinchlikni saqlab qolish va insonparvarlik
yordami koʻrsatish borasida koʻplab operatsiyalar turkumini amalga oshirdi.
Shuningdek u birmuncha jiddiy tus olgan mojarolarni ham bartaraf etishga
muvaffaq boʻldi. Mojarolar kelib chiqqan hollarda u zoʻravonlikning tub ildizlarini
qi
rqish va mustahkam tinchlik uchun asoslar yaratishga yoʻnaltirilgan va
koordinatsiyalashtirilgan yanada qatʼiy chora-tadlbirlar qabul qiladi.Birlashgan
Millatlar Tashkiloti bu borada diqqatga sazovor natijalarni qoʻlga kiritdi. Masalan,
1962-yilgi Karib krizisini, 1973-yilgi Yaqin Sharq janjalidagi keskinlikni bartaraf
etishga muvaffaq boʻldi. 1988-yili BirlashganMillatlar Tashkilotining tinch yoʻl bilan
hal etish borasidagi saʼy-harakatlari Eron-Iroq urushini bartaraf etish imkonini
berdi, undan keyingi yili Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashabbusi bilan
oʻtkazilgagn muzokaralar tufayli sovet qoʻshinlari Afgʻonistondan olib chiqildi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti 90 yillarda Quvayt mustaqilligini tiklashga yordam
berdi, Kambodja, Salvador, Gvatemala va Mozambikda fuqarolar urushini
toʻxtatishda, Gaiti va Syerra-Leonda demokratiya asosida saylangan hukumatni
tiklashda katta rol oʻynadi, shuningdek, qator boshqa mamlakatlardagi
kelishmovchiliklarni bartaraf etdi va hal qildi.Birlashgan Millatlar Tashkiloti
oʻzining
tinchlik oʻrnatish faoliyati doirasida diplomatik mexanizmlardan foydalangan holda
qarama-
qarshi boʻlib qolgan tomonlarning yarashishlariga yordam beradi.
Xavfsizlik Kengashi xalqaro tinchlik va xavfsizlik borasidagi oʻz saʼy-harakatlari
doirasid
a mojaroni bartaraf etish va tinchlik oʻrnatish yoki uni, masalan,
muzokaralar yoxud Xalqaro Sud yordamida barqaror etish yoʻllarini tavsiya qilishi
mumkin.Tinchlikni barqaror etish ishida Bosh kotib muhim rol oʻynaydi. U Xavfsizlik
Kengashi eʼtiboriga oʻz fikri boʻyicha xalqaro tinchlik va xavfsizlikka tahdid
14
solayotgan har qanday muammoni havola etishi mumkin. Bosh kotib „beminnat
xizmat“dan, vositachilik funksiyasidan foydalanishi yoki sahna ortida bevosita oʻzi
yoki maxsus vakil orqali „tinch diplomatiya“ bilan ish olib borishi kerak. Bosh kotib,
shuningdek, holat kesinlashguniga qadar janjalning oldini olish uchun
„ogohlantiruvchi diplomatiya“ mexanizmidan ham foydalanishi mumkin. Bundan
tashqari faktlarni aniqlash, hududiy doirada shugʻullanayotgan tinchlik
oʻrnatuvchilarni qoʻllab-quvvatlash, mamlakatlarda — tomonlarga ishonchni
mustahkamlashga yordam koʻrsatadigan Birlashgan Millatlar Tashkilotining siyosiy
boʻlimlarini ochish uchun missiya joʻnatishi mumkin.Birlashgan Millatlar
Tashkilotining faoliyati
— jabr-zulmning tub sabablarini imkon qadar koʻproq
bartaraf etishga qaratilgandir. Shuning uchun ham tinch qurilishning eng muhim
unsurlaridan biri
— taraqqiyot uchun yordamni ayamaslikdir. Birlashgan Millatlar
Tashkiloti tizimning boshqa tashkilotlari bilan hamkorlikda va davlatlar orasidagi
donor mamlakatlar hamda nohukumat tashkilotlari ishtirokida butun jamiyatning
baxt-saodati uchun, qonun-qoidalar ustuvorligini barqaror etish uchun mojarolar
oqibatlarini boshdan kechirayotgan mamlakatlarda saylovlar oʻtkazish va inson
huquqlarini himoya qilishga yoʻnaltirilgan, boshqarishni takomillashtirishni qoʻllab-
quvvatlaydigan yordam koʻrsatadi. Ayni paytda Birlashgan Millatlar Tashkiloti bu
mamlakatlarga mojarolar oqibatida izdan chiqqan maʼmuriy tizimni, sogʻliqni
saqlash, xalq taʼlimi va ijtimoiy infrastrukturaning boshqa unsurlarini tiklashga
yordam beradiMazkur faoliyatning 1989-yilda Namibiyada saylovlarning
oʻtkazilishini, Mozambikda minalardan tozalash dastoʻrini va Gaitida fuqaro
politsiyasi xodimlarini tayyorlashni kuzatish kabi baʼzi turlari Birlashgan Millatlar
Tashkilotining tinchlikni oʻrnatish boʻyicha operatsiyalari doirasida amalga oshirildi,
bu holda ushbu faoliyatning baʼzi jihatlari tinchlikni oʻrnatish operatsiyasidan keyin
ham davom etishi mumkin. Faoliyatning boshqa, masalan, Birlashgan Millatlar
Tashkiloti Liberiyada tinch qurilish jarayonini qoʻllab-quvvatlash boʻyicha oʻz
boʻlimini ochishi, Kambodjada Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari
boʻyicha boʻlimining faoliyat koʻrsatib turishi yoki Birlashgan Millatlar Tashkilotining
G
vatemalada mamlakat hayotining qariyb barcha jabhalariga taʼsir koʻrsatib,
15
tinchlik bitimlari tuzilishiga yordam berayotgani kabi turlari hukumatlarning
iltimosiga binoan amalga oshiriladi.Xavfsizlik Kengashi oʻzining tinchlikni saqlash
va xalqaro xavfsizlik borasidagi saʼy-harakatlari doirasida Birlashgan Millatlar
Tashkilotining tinchlikni saqlash bhyicha operatsiyalarining vakolat va mandat
doiralarini tasdiqlab beradi. Muzokaralar davrasida uzoq muddatga moʻljallangan
qarorlar ustida izlanishlar olib borilayotgan paytda, bunday operatsiyalarning
koʻpchiligida oʻt ochishni toʻxtatish rejimini kuzatayotgan yoki oraliq zona tashkil
etgan harbiy xizmatchilar ishtiroki koʻzda tutiladi. Boshqa operatsiyalarda
saylovlarni tashkil etishga yordamlashadigan yoki inson huquqlari himoya etilishini
nazorat qiladigan fuqaro politsiyachilar va fuqaro mutaxassislar ishtirok etishlari
mumkin. Sobiq Yugoslaviya Respublikasining Makedoniyasida amalga oshirilgan
shunga oʻxshash baʼzi operatsiyalar ehtiyot chorasi sifatida talqin etildi va u harbiy
harakatlarni kengayib ketishining oldini oldi. Koʻpgina hollarda operatsiyalar tinch
muzokaralarga amal qilinishini nazorat etishga yoʻnaltiriladi va hududiy
tashkilotning tinchlik oʻrnatuvchi kuchlari bilan hamkorlikda amalga
oshiriladi.Tinchlik oʻrnatish operatsiyalari bir necha yilga qadar davom Tinchlik
oʻrnatish operatsiyalari bir necha yilga qadar davom etishi mumkin. Masalan,
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Hindiston va Pokistonning Jammu va Kashmir
shtatlari oʻrtasidagi oʻt ochish toʻxtatilishi lozim boʻlgan liniya boʻylab faoliyat
koʻrsatayotgan operatsiyasi 1949-yildan buyon davom etadi, Kiprda Birlashgan
Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etuvchilari 1964-yildan beri posbonlik
qilmoqdalar. Boshqa bir tomondan, 1994-
yil Liviya va Chad oʻrtasidagi Aozu
mintaqasida operatsiya oʻtkazish uchun bir oydan ortiqroq muddat zarur
boʻldi.1948-yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlik oʻrnatuvchi eng birinchi
missiyasi shakllangan soniyalardanoq Tashkilot ixtiyoriga 118 mamlakat ixtiyoriy
ravishda 750 000 nafar harbiy xizmatchi va fuqaro politsiyachilari ajratdilar. Ular
minglab fuqaro mutaxassislar bilan birgalikda tinchlik oʻrnatish borasida amalga
oshirilgan 53 operatsiyada ishtirok etdilar.
]
Birlashgan Millatlar Tashkiloti saʼy-
harakatlari tufayli dunyoni bizning hammamiz uchun
yanada bexatar va sogʻlom,
yanada istiqbolli va pok qilish uchun hukumatlar bilan yuzlab koʻptomonlama
16
shartnomalar tuzilgan. Xalqaro huquq normalarining bu kengqamrovli majmui va
inson huquqlari standartlarining ishlab chiqilishi Birlashgan Millatlar Tashkilotining
eng ulkan yutuqlari hisoblanadi.
]
1948-yili Bosh Assambleya tomonidan qabul
qilingan Inson huquqlari deklaratsiyasida barcha erkak va ayollar uchun umumiy
boʻlgan asosiy huquq va erkinliklar, jumladan, yashash, ozodlik va fuqarolik
huquqlari, fikr, vijdon va din erkinliklari, mehnat qilish, bilim olish va boshqarishda
ishtirok etish huquqlari eʼlon qilingan.Ishtirokchilari koʻpchilik davlatlar hisoblangan
ikki xalqaro bitim bu huquqlarga yuridik jihatdan majburiy xarakter kasb etadi.
Bitimlarning biri iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar. Ikkinchisi esa
— fuqarolik
va siyosiy huquqlarga bagʻishlangan. Deklaratsiya bilan birgalikda ular inson
huquqlari haqidagi Xalqaro billni tashkil etadi.Deklaratsiya inson huquqlari
borasida, jumladan, irqiy kamsitish va xotin-qizlarni kamsitishga barham berish
toʻgʻrisidagi konvensiya; bolalar huquqlari haqidagi konvensiya, qochoqlik maqomi
va genotsidga barham berish, oʻz taqdirini oʻzi hal etish, zoʻravonlik bilan yoʻqotib
yuborish toʻgʻrisimdagi deklaratsiyalar va taraqqiyot huquqi kabi 80 dan ortiq
konvensiya
va
boshqa
deklaratsiyalarni
tayyorlash
uchun
poydevor
qoʻydi.Normalarni ishlab chiqish faoliyati nihoyasiga yetayotgan ayni paytlarda
Birlashgan Millatlar Tashkiloti oʻzining inson huquqlari borasidagi ishlarida asosiy
eʼtiborni joriy etilgan normalarni hayotga tatbiq etilishiga qaratmoqda. Inson
huquqlari boʻyicha Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimi butun faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi Oliy komissar har qanday buzgʻunchilikning oldi olinishi, har
qanday jinoyat taftish etilishiga erishib, inson huquqlari yanada yaxshiroq
muhofaza qilinishini taʼminlash maqsadida hukumatlar bilan hamkorlik
qiladi.Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari boʻyicha komissiyasi
hukumatlararo organ hisoblanib, davlatlar tomonidan inson huquqlarini himoya
qilishga bagʻishlangan masalalarni ommaviy koʻribigʻish ishlarini amalga oshiradi.
U inson huquqlari buzilgan muayyan holat toʻgʻrisida maʼruza taqdim etish uchun
yoki baʼzi bir mamlakatdagi inson huquqlari sohasidagi ahvolni oʻrganish uchun
mustaqil ekspertlar
— „maxsus maʼruzachilar“ tayinlaydi. Jeneva-dagi Birlashgan
Millatlar Tashkilotining Boʻlimida keng jamoatchilik uchun inson huquqlari
17
buzilganligi haqidagi axborolar beradigan faksimal aloqaning bevosita ochiq
liniyasi (41-22-917-
0092) faoliyat koʻrsatmoqda.Birlashgan Millatlar Tashkilotining
inson huquqlari boʻyicha tashkilotlari ilgaridan ogohlantirish va mojarolarning oldini
olish, tu
rli tadbirlarini qoʻllash, shuningdek, kelishmovchiliklarning tub ildizlarini
qirqishga yoʻnaltirilgan saʼy-harakatlarni amalga oshirish yoʻllari bilan faoliyat
koʻrsatadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni saqlash borasidagi qator
komissiyalari inson huquqlari komponenti bilan joylashtirilgan: shunday
komponent, jumladan, Gruziyadagi va Gvatemaladagi missiyalar tarkibida mavjud.
Gaitida esa bu ish Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Amerika davlatlari
tashkilotining birgalikdagi operatsiyalari doirasida olib boriladi. Birlashgan Millatlar
Tashkilotining inson huquqlari sohasidagi barcha tadbirlari hozirgi paytda 27
mamlakat va hududlarning turli joylarida amalga oshirilmoqda.Inson huquqlariga
gʻoyat katta hurmat-eʼtibor Birlashgan Millatlar Tashkilotining taraqqiyotga
yordamlashish borasidagi saʼy-harakatlarida yana ham sezilarli oʻrin egallaydi.
Jumladan, taraqqiyot huquqi oʻzida barcha fuqarolik, madaniy, iqtisodiy, siyosiy va
ijtimoiy huquqlarni mujassam etgan dinamik jarayonning muhim unsuri sifatida olib
qaraladi va bu
— jamiyatning barcha aʼzolari farovonligining oshishiga yordam
beradi. Taraqqiyot huquqining kalitini topish
— qashshoqlikka barham berish bilan
izohlanadi, bu esa, oʻz navbatida Birlashgan Millatlar Tashkilotining asosiy
maqsadlaridan biridir.
]
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomi Birlashgan Millatlar
Tashkiloti oldiga xalqaro huquq va uning kodifikatsiyasini ilgʻor taraqqiyot yoʻliga
burishdan iborat aniq vazifa qoʻygan. Bu ishning natijasi hisoblangan
konvensiyalar, shartnomalar va normalar xalqaro tinchlik va xavfsizlikni
mustahkamlash va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga yordam berish uchun asos
yaratadi.
6
Bu konvensiyalarni ratifikatsiya etgan davlatlar huquqiy jihatdan uni
bajarishga majburdirlar.Xalqaro huquq komissiyasi xalqaro huquqiy mavzudagi
hujjatlar loyihalarini tayyorlaydi, ular keyin konvensiyaga qoʻshilishi va
davlatlarning ratifikatsiyasi uchu
n zarur boʻlishi mumkin. Bu konvensiyalarning
baʼzilari davlatlar oʻrtasidagi munosabatlarni reglamentga solish huquqiy
6
http://library.navoiy-uni.uz/files/birlashgan_millatlar_tashkiloti.pdf
18
normalarining asosini tashkil etadi. Jumladan, diplomatik aloqalar haqidagi
konvensiya, xalqaro ochiq suv oqimlaridan foydalanish turlarini reglamentlaydigan
konvensiya shunday hujjatlardandir. Dengiz huquqi boʻyicha konvensiya barcha
mamlakatlarga Dunyo okeani boyliklariga teng huquq bilan kirib borish, uni
ifloslanishdan muhofaza qilish va kema qatnovi hamda tadqiqotlar erkinligiga
yordam berish uchun yoʻnaltirilgan. Giyohvandlik vositalarini noqonuniy
aylantrishga qarshi kurash haqidagi konvensiya giyohvand moddalarni tarqatishga
qarshi kurashda gʻoyat muhim xalqaro-huquqiy vosita hisoblanadi.Birlashgan
Millatlar Tashkilotining xalqaro savdo huquqi boʻyicha komissiyasi oʻzaro
muvofiqlashtirish va xalqaro savdo sohasida huquqiy normalarni tayyorlashga
yordamlashish maqsadida qoida va boshqarish tamoyillarini ishlab chiqmoqda.
Shuningdek, Birlashgan Millatlar Tashkiloti xalqaro ekologik huquqni ishlab chiqish
kashshofi hamdir. Yerlarning choʻlga aylanishiga qarshi kurash toʻgʻrisidagi
konvensiya, xavfli chiqindilarni tashish haqidagi konvensiya kabi kelishuvlar
Birlashgan Millatlar Tashkilotining atrof muhit dasturida oʻz takomilini
topmoqda.Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning ixtisoslashtirilgan muassasalari
tomonidan terrorizmga qarshi kurashning asosiy huquqiy quroli hisoblangan
xalqaro bitim ishlab chiqildi.Sobiq Yugoslaviyadagi harbiy harakatlar davomida yuz
bergan koʻplab inson huquqlarini buzish normalari Xavfsizlik kengashini ushbu
mojaroda 1993-yili harbiy jinoyatlar sodir etganlikda ayblangan shaxslarni sudlash
uchun xalqaro tribunal tashkil qilishga majbur etdi. 1994-yili Kengash Ruandadagi
genotsidda ayblanganlarning ishlarini koʻrib chiqish uchun yana bir tribunal tashkil
etdi. Ushbu tribunallar ayblanganlarning ishlarini koʻrib chiqish boʻyicha qator sud
majlislari oʻtkazdilar. 1998-yil Ruanda boʻyicha tribunal tarixda birinchi marta
genotsid jinoyatiga oid ishlar uchun xalqaro sud tashkilotining verdiktini, yaʼni
tarixda ilk bor mazkur jinoyat boʻyicha hukmni eʼlon qildi. Sobiq Yugoslaviya
bo
ʻyicha tribunal, shuningdek, Kosovodagi mojarolar paytida sodir etilgan
jinoyatlarni koʻrib chiqayapti.Birlashgan Millatlar Tashkilotining eng asosiy
maqsadlaridan biri
— inson huquqlari keng koʻlamda buzilgan hollarda buning
uchun javobgarlik masʼuliyatini barqaror etish uchun xalqaro mexanizm tashkil
19
qilish ishi hukumatlar Xalqaro jinoiy sud tashkil etishga rozilik bildirishganlaridan
soʻng, 1998-yilda amalga oshdi. Genotsidda ayblanganlarni va insoniylikka qarshi
qilingan boshqa jinoyatlarni jazolash uchun Sudda barcha zarur vositalar mavjud.
Xalqaro hamjamiyat Sud tashkil etish uchun ovoz berib, kimki jinoyat sodir etsa,
jazoni chetlab oʻtishga, qasosdan qutulib qolishga umid bogʻlamasligi zarurligini
qoʻllab-quvvatladi. Shuningdek, Birlashgan Millatlar Tashkiloti xalqaro
insonparvarlik huquqi sohasid
a qator konvensiyalar ishlab chiqishga oʻz hissasini
qoʻshdi.Adolat va tenghuquqlilikni barqaror etish borasidagi turli chora-tadbirlar
1945-
yili oʻz egalari boshqarmaydigan hududlarda 750 million kishi yashar edi.
Ushbu son bugungi kunda 1,3 millionni tas
hkil etadi. Bu gʻoyat jiddiy tadbir
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qaram hududlarda yashayotgan xalqlar
orzu-
umidlarining qoʻllab-quvvatlanganligi va ularning mustaqillikni tezroq qoʻlga
kiritishlari uchun berilgan yordam tufayli amalga oshdi. Bosh Assambleya qaram
mamlakatlar va davlatlarga mustaqillik berish toʻgʻrisida Deklaratsiya qabul qilgan
1960-yildan buyon 60 ga yaqin sobiq qaram hududlarda yashayotgan xalqlar
mustaqillikka erishdilar va Birlashgan Millatlar Tashkilotining toʻla huquqli
aʼzolariga aylandilar. Assambleya oʻz oldiga 2000-yilgacha kolonializmdan xalos
boʻlish maqsadini qoʻygan.Oʻttiz yildan ortiq muddat davomida Birlashgan Millatlar
Tashkiloti tomonidan olib borilgan muayyan operatsiyalar majmui tufayli aparteid
singari butu
n dunyoga maʼlum boʻlgan Janubiy Afrikadagi irqiy segregatsiya
tizimiga barham berildi. 1994-yili Birlashgan Millatlar Tashkiloti missiyasi
kuzatuvchilari ishtirokida bu mamlakatda barcha irqlar vakillari uchun ochiq
boʻlgan birinchi saylovlar oʻtkazildi.Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashkil topgan
kunlaridanoq barcha xalqlar tinchligini barqaror etish va barcha shakllardagi
irqchilikka qarshi kurashish ustida ish olib boradi. Bosh Assambleya qaroriga
muvofiq 2001-yilda Janubiy Afrikada irqchilik, irqiy kamsitishlar, ksenofobiya va
shu kabilarga toqat qilib boʻlmaslik masalalariga bagʻishlangan konferensiya
oʻtkaziladi.
7
7
http://pravacheloveka.uz/oz/articles/zbekiston-va-birlashgan-millatlar
|